حجاب، همیشه و همواره از واجبات اسلامی به‌شمار می‌رفت. از اساسی‌ترین آمورزه‌های اسلام به زنان صدر اسلام حجاب بود؛ امری که تاکنون نیز مورد مراقبت زنان قرارگرفته است و در این مسیر حتی گاه جانفشانی‌ها نیز کرده‌اند، اما این موضوع مهم گاه با چالش‌ها و شبهاتی نیز همراه بوده است؛ شبهاتی که گاه رنگ استدلالاتی دینی به خود می‌گیرد و گاه از سر عناد و لجبازی است؛ گاه با زیر سؤال بردن مبانی فقهی بیان شده و گاه با تردید در عرف و نوع پوشش عصر نزول. در همین راستا و برای پاسخگویی به بسیاری از این شبهات در بعد تاریخی و مطالعات اسلامی، مرکز تحقیقات زن و خانواده، به دنبال انجام پروژه‌ای علمی- پژوهشی با موضوع پوشش در اسلام است. برای آشنایی بیشتر با طرح، گفت‌وگویی داشتیم با حجت‌الاسلام مجید دهقان، مدیر و سرویراستار علمی این پروژه در مورد اقدامات صورت‌گرفته و اهداف و برنامه‌های آتی آن.
مدیر پروژه پوشش در اسلام در گفت‌وگو با خبرنگار مهرخانه، به معرفی شورای علمی پروژه پرداخت و گفت: این پروژه در مرکز تحقیقات زن و خانواده در حال انجام است. مدیر پروژه پوشش در اسلام به بیان دیگر سرویراستار علمی آن بنده و آقای عشایری؛ عضو هیأت علمی جامعه‌المصطفی هستیم. شورای علمی پروژه نیز حجج‌الاسلام والمسلمین زییایی‌نژاد، قائنی، یوسفی‌غروی و دکتر حکمت‌نیا به همراه مدیران پروژه هستند.
ایشان، این پروژه را کاری صرفاً پژوهشی در حوزه مطالعات اسلامی حجاب و نه مطالعات اجتماعی یا روانشناسی و یا حقوقی حجاب معرفی کرد و توضیح داد: جلسات شورای علمی در زمستان سال 94 شروع شد و هنوز این جلسات جهت تصویب نویسندگان برخی مقالات و ارزیابان ادامه دارد، اما اگر مقالات در زمان مقرر تحویل داده شود، پاییز سال آینده در قالب سه جلد کتاب به چاپ خواهد رسید.
حجت الاسلام مجید دهقان در تشریح چگونگی طراحی این پروژه و منطق تدوین فصول و مقالات گفت: همانطور که می‌دانیم اسلام پس از ورود به شبه‌جزیره عربستان فرآیند تدریجی اصلاح و ارتقای فرهنگ مسلمانان را آغاز کرد. پوشش مردم شبه‌جزیره نیز یکی از موارد تغییر فرهنگی بوده است. امروزه پوشش خاصی میان مسلمانان جهان وجود دارد که دارای ویژگی‌های مشترکی بوده و از فتوای فقیهان در مذاهب مختلف اسلامی اثر گرفته است. این پوشش را به اختصار پوشش فقهی می‌نامیم. مطابقت این پوشش با پوششی که اسلام آن را در شبه‌جزیره رواج داد، هم بین فقهای اسلامی مسلم است و هم از باورهای نهادینه‌شده در فرهنگ مسلمانان است. با این وجود در سالیان اخیر این مطابقت از سوی برخی محققان با چالش‌هایی مواجه شده است. ادعای جدید این است که پوشش فقهی با پوشش اسلامی مغایر است و پوشش فقهی به دلیل فهم ناقص و اشتباه از متون دینی برآمده و تا حدودی متأثر از خرده‌فرهنگ‌های غیردینی نیز بوده است.
عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده، مجموعه مقالات پوشش را بر سه محور اصلی متناظر با سه دسته از شبهات مطرح در این زمینه عنوان کرد و در ادامه به بیان مختصری از این شبهات و اقدامات در نظر گرفته‌شده در راستای پاسخگویی به آن‌ها پرداخت.
محور اول، ظرفیت فرهنگ معاصر پیامبر برای تغییر به سوی پوشش فقهی
حجت الاسلام دهقان با بیان این‌که نخستین دلیلی که برای اثبات مغایرت پوشش فقهی با پوشش اسلامی بیان می‌کنند، نبود ظرفیت فرهنگی در بین مردم جزیره برای دریافت و عمل به پوشش فقهی است و فقر مادی و فرهنگی و نبود امکانات لازم برای تحقق پوشش فقهی از جمله مواردی است که تحقق پوشش فقهی را برای آن مردم غیرممکن یا دشوار می‌ساخته‌است، فعالیت موردنظر را چنین تشریح کرد: در محور اول این پروژه، تاریخ فرهنگ پوشش در میان مردم معاصر پیامبر بررسی می‌شود. مهارت‌ها و امور تجاری مرتبط با پارچه و لباس، جنس، تنوع و میزان پوشانندگی لباس، دلالت‌های اجتماعی لباس، میزان رواج برهنگی و کیفیت آن، اختلاط زنان و مردان در خانه و خارج از خانه، ویژگی‌های پوششی خانه‌ها و دیگر امور مربوط به فرهنگ پوشش در فرهنگ عرب زمان پیامبر از موضوعاتی است که در این محور بررسی خواهد شد.
محور دوم، استنباط پوشش فقهی از کتاب و سنت
مدیر پروژه پوشش در اسلام، دومین محور را نبود دلیل کافی میان معتقدان به مغایرت بین پوشش فقهی و پوشش اسلامی برای اثبات پوشش فقهی و فهم نادرست آیات و روایات عنوان کرد و گفت: در این نگرش نه تنها دلایلی که برای اثبات پوشش فقهی اقامه می‌شود ناکافی و غیرمربوط است، بلکه اساساً آموزه‌هایی که از قرآن و پیامبر رسیده است پوششی حداقلی و بسیار کمتر از پوشش فقهی را بر مسلمانان واجب کرده است. ابهام در برخی واژگان به‌کاررفته در آیات و روایات مربوط به پوشش و تفاسیر و گزارش‌های متضادی که در ذیل برخی از آن‌ها آمده است، راه را برای این نگرش هموارتر ساخته‌است.
ایشان در ادامه با معرفی محور دوم فعالیت‌ها، به مقالات فقهی که پوشش فقهی را از کتاب و سنت استنباط می‌نماید اشاره کرد و توضیح داد: در این مقالات نحوه دلالت آیات و روایات مختلف بر وجوب پوشش، بررسی معناشناسی واژه‌های مؤثر در استنباط فقهی، اعتبار سندی متون مؤثر در استنباط فقهی پوشش بررسی می‌شود. وجه تمایز مقالات این محور با بحث‌های فقهی پوشش در متون فقهی، تمرکز جزیی‌تر بر مسائل پوشش، توجه به معنای دلایل لفظی در بافت فرهنگی آن و توجه به ابهام‌ها و اشکال‌هایی است که ناظر به استنباط فقهی پوشش اخیراً مطرح شده است.
محور سوم، مسأله پوشش در متون فقهی در طول تاریخ
این پژوهشگر حوزه زنان و خانواده، سومین دسته از دلایلی که مغایرت پوشش فقهی با پوشش اسلامی را پشتیبانی می‌کند، تحلیل تاریخی بحث پوشش در متون فقهی به هدف نشان‌دادن شکل‌گیری تاریخی نظریه پوشش دانست که با بررسی تاریخی آراء فقهی درباره پوشش سعی بر این است که نشان داده شود پوشش فقهی از احکام الزامی پیامبر نبوده، در طول زمان با اثرپذیری از فرهنگ‌های مختلف و عدم رعایت روش صحیح استنباط وارد احکام اسلامی شده است.
حجت الاسلام دهقان در پاسخ به این شبهات، محور سوم پژوهش را بررسی مسأله پوشش در آثار فقهی عنوان کرد و اظهار داشت: هدف، نشان‌دادن تطابق پوشش فقهی با پوشش اسلامی است. مقالات این محور انواع دلایلی که مورد استناد فقها بوده است را همراه چگونگی استدلال به آن با رویکردی تاریخی بررسی می‌کند. همچنین پویش بحث پوشش در متون فقهی را بررسی کرده، نشان می‌دهد چگونه این پویش خارج از چارچوب استنباط فقهی نبوده است. بررسی علت تنوع آراء فقهی در بحث پوشش موضوع دیگر مورد بحث در این محور است. چند مقاله نیز در این فصل مطالعات حجاب در بین نواندیشان ایرانی، عربی و در بین مستشرقان را بررسی می‌کند.
اکثر آثار علمی انجام‌گرفته در حوزه حجاب، پراشکال است
مدیر پروژه پوشش در اسلام در ادامه با بین این‌که تمام تلاش ما در این پروژه این بوده است که موضوع مقالات به درستی انتخاب شود و نویسندگان مقالات دارای توان پژوهشی بالا و مهم‌تر از آن متعهد به اخلاق علمی باشند، به مشکلات و کمبودهای کارهای انجام‌گرفته در این زمینه اشاره کرد و گفت: متأسفانه اکثر آثار علمی انجام‌گرفته در این حوزه و حوزه‌های مشابه را که بررسی کردیم، پراشکال است و با وجود فرآیندهای ارزیابی در مجلات و پایان‌نامه‌ها و حتی نهادهای پژوهشی، محصولات دارای اشکال‌های جدی است. حتی به مواردی برخوردیم که نویسنده به جای پژوهش، صرفاً پاراگراف‌هایی از مقالات و کتاب‌های عربی را ترجمه کرده بود. همین مسأله ما را با مشکلاتی در پیداکردن نویسندگانی که سابقه پژوهشی در این حوزه داشته باشند دچار مشکل کرد.
ایشان در پایان به شیوه گزینش خود در به کمک‌گرفتن از پژوهشگران همکار اشاره کرد و توضیح داد: در قدم اول در انتخاب نویسندگان بررسی‌های زیادی انجام دادیم. مقالات بسیاری از نویسندگان مختلف را مطالعه کردیم و از نویسندگان منتخب نیز آثار متعددی را مطالعه کردیم و به جای استفاده از افراد مشهور، سعی کردیم از افرادی استفاده کنیم که فرصت، دغدغه، حوصله و توانایی پژوهشی کافی داشته باشند. در مرحله دوم نیز ارزیابی‌های سخت‌گیرانه‌ای را اعمال خواهیم کرد تا تنها مقالاتی نهایی شود که واقعاً از استانداردهای پژوهشی بالایی برخوردار باشد.
