به گزارش روابط عمومی مرکز تحقیقات زن و خانواده، حجت الاسلام محمود خلیلیان، عضوگروه روان‌شناسی هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده در این نشست علمی به ارائه مقاله پرداختند و سرکارخانم دکتر فریده خلج‌آبادی فراهانی، استادیار و مدیر گروه جمعیت، بهداشت و تنظیم خانواده موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت نیز در این نشست برخی نقدها در رابطه با این پژوهش را مطرح کردند.
حجت الاسلام خلیلیان در مقاله خود ابتدا با بیان اینکه هدف از این مقاله بررسی و احصاء خلاءهای پژوهش های داخلی در ده سال اخیر است که با رویکرد روان شناختی مساله تک فرزندی را مورد بحث و بررسی قرار داده اند و اظهار داشت: حدود 30 پژوهش در کشور از بعد روان شناختی مساله تک فرزندی را بررسی کرده اند که 9 منبع صلاحیت لازم را برای مرور سیستماتیک را داشتند.
وی چهار مقوله پژوهشی را در میان تحقیقات برگزیده قابل بررسی دانست و گفت: نظریه ذهن، مهارت های اجتماعی، ویژگی های شخصیتی و اختلالات رفتاری، چهار مساله ای است که در این پژوهش ها به آنها پرداخته شده است.
خانواده از عوامل مهم تقویت کننده محیطی در نظریه ذهن کودکان است
وی با بیان اینکه نظریه ذهن اصطلاح و مفهومی است که در شناخت اجتماعی، به توانایی پیش بینی و شرح دادن رفتار خود و دیگران اطلاق می شود، خاطرنشان کرد: یکی از عوامل تعدیل و تقویت کننده محیطی در نظریه ذهن کودکان، عامل خانواده است که در این میان دو فاکتور والدین و خواهر و برادر اهمیت دارد و باید بدانیم که تک فرزندها در این مساله چه جایگاهی خواهند داشت.
وی با اشاره به دو مدل نظری که در رابطه با نظریه ذهن مطرح می شود، تصریح کرد: در مدل تلاقی عنوان می شود که توانایی فکری کودک در تشخیص و شناخت اجتماعی به میانگین شناخت اجتماعی خانواده مرتبط است و با توجه به اینکه فرزندان نوپا از بهره ذهنی و شناخت پایین تری نسبت به والدین و فرزندان بالغ خانواده برخوردارند، میانگین شناخت اجتماعی خانواده را کاهش می دهند، بنابراین این مدل به نفع تک فرزندی است.
وی با بیان اینکه در مدل تعاملی با پژوهش ها و بررسی های به عمل آمده نشان می دهد حضور خواهر و برادر در تقویت نظریه ذهن موثر بوده و عملکرد نظریه ذهن با افزایش اندازه خانواده، افزایش پیدا می کند، گفت: عوامل تاثیرگذار بر روی نظریه ذهن با افزایش سن، تغییر یافته و در سنین بالاتر، همسالان بیش از والدین در شناخت اجتماعی افراد تاثیرگذار خواهند بود.
وی با بیان اینکه پژوهش های انجام شده در غرب نشان می دهد انتظارات و سرمایه گذاری والدین بر روی فرزندان به ترتیب تولد متفاوت خواهد بود، اظهار داشت: یکی از نظریات که در این میان وجود دارد این است که تک فرزندها خودخواه تر از دیگران و نیازمند توجه هستند و در آینده اگر نتوانند این توجه را به دست بیاورند، آسیب خواهند دید.
وی در ادامه افزود: دومین نظریه این است که فرزند اول که در ابتدا کانون توجه بوده، با تولد فرزندان دیگر این توجهات را از دست داده و برای کسب دوباره آن تلاش می کند که این تلاش باعث می شود برخی ویژگی های اخلاقی مثبت همچون وجدان، استقلال، صلاحیت و محافظه کاری در وی پدیدار شود و این موقعیت برای تک فرزندها وجود ندارد.
برخی تربیت والدین را مهمتر از تک فرزندی یا چندفرزندی خانواده ها می دانند
وی با اشاره به نظریه ای که تک فرزندی یا چند فرزندی را در ایجاد صفات و ویژگی های شخصیتی در فرزندان موثر ندانسته و ایجاد این ویژگی های اخلاقی را ناشی از سبک تربیتی والدین می داند، خاطرنشان کرد: برای آنکه بدانیم تک فرزندی مساله ای مثبت، منفی و یا بی تاثیر است، باید ابعاد و ساحت های گوناگون فردی و اجتماعی بسیاری را مورد بررسی قرار دهیم.
وی در بخش دیگری از سخنان خود خلاء ها و مشکلات پژوهشی در تحقیقات مرتبط با تک فرزندی در کشورمان را مورد توجه قرار داد و گفت: عدم فرضیه سازی و تبیین یافته ها، نداشتن نظریه بومی در پژوهش ها، مناسب نبودن کیفیت طرح های پژوهشی و غفلت از برخی جنبه های مهم از جمله این خلاء ها و مشکلات پژوهشی است.
وی با اشاره به نظریه ها و مدل هایی که در فرضیه سازی و تبیین یافته ها در پژوهش های تک فرزندی موثر است، گفت: سه مدل شامل مدل هایی که می توانند ظرفیت موثر خواهر و برادری را به خوبی تبیین کنند، مدل هایی که منحصر بفرد بودن تک فرزندی را نشان می دهند و مدل هایی که تاثیرگذاری والدین در تک فرزندی و چند فرزندی را بیان می کنند از جمله این مدل ها است که باید مورد توجه قرار بگیرد.
برخورداری از نظریه بومی در پژوهش های مرتبط با تک فرزندی خانواده ها بسیار مهم است
وی بر ضرورت ارایه نظریه بومی در پژوهش های مرتبط با تک فرزندی در کشور تاکید کرد و گفت: هنگامی که مولفه های فرهنگی در رفتارهای فردی و اجتماعی، شکل گیری خانواده ها و تربیت فرزندان بسیار زیاد موثر است، ما نیازمند برخورداری از یک نگاه بومی به مساله تک فرزندی در خانواده ها هستیم تا این مساله مهم در سایه هنجارهای شناخته شده بومی سنجیده شود.
وی با بیان اینکه جنسیت و محیط اجتماعی و همچنین تاثیرگذاری و تاثیرپذیری والدین از تک فرزند خودشان از جمله جنبه های مهم مغفول مانده در پژوهش های این حوزه است، تصریح کرد: در پژوهشی بیان شده است که میان تعدد فرزندان با هویت و اعتبار اجتماعی والدین رابطه مستقیم وجود داشته و چند فرزندی اعتبار اجتماعی والدین را افزایش می دهد.
وی با اشاره به نظریه آشیانه خالی در حوزه خانواده، خاطرنشان کرد: بر اساس این نظریه وقتی در آینده فرزندان بزرگ شده و به هر دلیلی از خانواده جدا می شوند، والدین دچار تعارضات زناشویی شده و احساس پوچی و افسردگی می کنند و این مساله باید بررسی شود که آیا این نشانه ها در خانواده های تک فرزند شدیدتر است یا خیر.
کشورمان بیش از یک دهه دچار معضل باروری زیر سطح جانشینی شده است
سرکارخانم دکتر فریده خلج‌آبادی فراهانی نیز در این نشست با بیان اینکه مرور سیستماتیک بهترین روش تحقیق برای پاسخ به نوعی اختلاف نظر و عدم توافق است و همواره در کشورمان این پرسش و دغدغه مطرح بوده که آیا تک فرزندی خوب است یا خیر، اظهار داشت: اولا این تحقیق از اولویت های پژوهشی کشور بوده و ثانیا تحقیقات داخلی و خارجی در جریان این پژوهش به خوبی مورد بررسی قرار گرفته اند.
وی عدم تاکید و یکپارچگی در سوال تحقیق و هدف پژوهش و پاسخ نگفتن به این پرسش و دغدغه مهم را یکی از نقدهای وارد شده بر این پژوهش عنوان کرد و افزود: این پژوهش باید در تمامی مراحل مقدمه، بیان مساله و نتیجه گیری، به این سمت پیش می رفت که به اختلاف نظرهای موجود در جامعه در رابطه با تک فرزندی پاسخ می گفت.
وی خاطرنشان کرد: باروری زیر سطح جانشینی، یعنی هر زوجی در طول دوره باروری خود نتوانند حداقل دو فرزند بیاورند، یعنی نمی توانند نسل خود را جایگزین کنند و این مساله از جهات مختلف نگران کننده است و کشورمان از سال 85 دچار این چالش جدی شده است که یکی از مشخصه های آن افزایش تک فرزندی است.
مساله تک فرزندی خانواده ها دارای ساحت ها و ابعاد بسیار گوناگون فردی و اجتماعی است
وی با بیان اینکه مرور سیستماتیک قواعدی داشته و باید به صورت منظم و مشخص روند دستیابی و بررسی پژوهش های مورد بحث تبیین شده و به طور خلاصه در یک جدول، عنوان، چگونگی انجام و نتیجه آنها بیان شود، تصریح کرد: عدم تفکیک میان مبانی نظری، پژوهش های خارجی و تحقیقات داخلی، خوانندگان پژوهش را سردرگم خواهد کرد.
وی با بیان اینکه مساله تک فرزندی بسیار گسترده و دارای ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی است، اما این پژوهش بهتر است بر مسایل روانشناختی متمرکز شود، اظهار داشت: تحولات بوجود آمده در جامعه و در خانواده ها به ویژه در دهه های گذشته و همچنین عوامل فرهنگی، روابط خانوادگی و نقش مهدکودک ها و دیگر عوامل باید در این پژوهش در نظر گرفته شده و به صورت جدی مورد بحث و بررسی قرار بگیرد.
وی برخورداری از نظریه های بومی و درک و فهم دیدگاه مردم کشورمان در رابطه با مساله تک فرزندی را در انجام پژوهش ها در این عرصه بسیار ضروری دانست و گفت: ممکن است به دلیل رویکردها و سیاست های کشور برای تشویق فرزندآوری، پژوهشگران را در انجام تحقیقات و بیان نظریات و تحلیل ها دچار خطاهای احتمالی کند.
در ادامه این نشست، حجت الاسلام خلیلیان ضمن قدردانی از نقدهای مطرح شده، به پرسش های مطرح شده حاضران در جلسه پاسخ گفت.
