به گزارش روابط عمومی مرکز تحقیقات زن و خانواده نشست تخصصی «نگاهی نو به ازدواج زودهنگام در ایران» با حضور دکتر محمدتقی کرمی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، دکتر سهیلا صادقی‌فسایی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، دکتر سینا کلهر؛ رئیس دفتر فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس و دکتر علی کاظمی؛ حقوق‌دان و مشاور معاون حقوقی قوه قضاییه، ۲۷ آذر ۹۶ در مرکز تحقیقات زن و خانواده واحد تهران برگزار شد.
نگاه مکاتب مختلف درباره هدف ازدواج
دکتر کاظمی ضمن بیان این نکته که ابتدا باید رویکرد فلسفی خود را مشخص کنیم و بدانیم هدف از ازدواج چیست و مکاتب مختلف در مورد سن ازدواج چه گفته‌اند، ابراز داشت: برخی معتقدند هدف از ازدواج رسمیت بخشیدن به ارضای جنسی است. مثلاً گیدنز می‌گوید ازدواج، پیوند جنسی به‌رسمیت شناخته‌شده و پسندیده از نظر جامعه است. به اعتقاد کانت ازدواج مقدمه‌ای برای اتحاد انسانی است و تنها راه ارضای میل جنسی به‌صورت مورد پسند جامعه است که باعث اتحاد انسانی می‌شود و ازدواج موقت و متعدد ممنوع است؛ چون مانع برخورداری از تمامیت شخصیتی یکدیگر می‌شود. مونتسکیو معتقد است ازدواج، الزام مرد توسط جامعه به تأمین معاش است. البته، مصالح دیگر اجتماعی هم موجب ایجاد ازدواج می‌شود و بر سن ازدواج تأثیر می‌گذارد. مثلاً سن ازدواج را پایین می‌آورند تا تعداد مالیات‌دهندگان افزایش پیدا کنند.
وی افزود: در رویکردهای اسلامی نیز خواجه نصیر طوسی حفظ مال و بقای نسل را هدف ازدواج می‌داند و معتقد است زن صالح، شریک مرد در مال و تدبیر منزل و نایب او در وقت غیبت است. امام محمد غزالی نیز بقای جنس آدمی را هدف ازدواج می‌داند و فوایدی مانند داشتن فرزند، انس با دیدار زنان و راحتی دل، ایجاد فراغت بیشتر با همکاری جهت علم و عمل و عبادت و صبر بر اخلاق یکدیگر و کسب مراتب بالاتر را از جمله فواید ازدواج برمی‌شمارد. آفاتی را هم برای ازدواج ذکر می‌کند که اگر دو طرف از جهت مالی یا خلقی و عقلی مشکل داشته باشند، ازدواج نباید صورت بگیرد.
ازدواج در اسناد بین‌المللی
این حقوق‌دان با استناد به اسناد بین‌المللی گفت: ماده 16 اعلامیه حقوق بشر به تشکیل خانواده توجه کرده است؛ بند 2 ماده 16 می‌گوید ازدواج باید با رضایت و آزادانه باشد و این آزادی زمانی صورت می‌گیرد که بلوغ عقلی وجود داشته باشد. قرارداد تکمیلی منع بردگی و برده‌فروشی و عملیات دستگاه‌های مشابه بردگی در سال 1356 یعنی 8 سال بعد از اعلامیه جهانی حقوق بشر تصویب شد که اولین سندی است که دولت‌ها را ملزم می‌کند سنی را برای ازدواج تعیین کنند و باید حداقلی برای این سن تعیین شود. ما سال 1337 به این سند پیوستیم و از تعهدات ماست، اما در این سند هم سن مناسب ازدواج مشخص نشده است.
وی ادامه داد: اختصاصی‌ترین سند بین‌المللی در مورد سن ازدواج، کنوانسیون رضایت و حداقل سن برای ازدواج مصوب 1962 است که ما و اکثر کشورهای اسلامی به آن نپیوستیم و اگر کشوری هم به آن پیوسته، به ماده 2 آن حق شرط وارد کرده است. این سند می‌گوید دولت‌های عضو در نظام‌های قانون‌گذاری خود باید حداقل سنی را برای ازدواج در نظر بگیرند که زیر آن سن، ازدواج قانونی قلمداد نشود؛ مگر آن‌که مقام صالحی اجازه ازدواج را در موارد بسیار ضروری و در جهت رعایت منافع زوجین صادر کند. کنوانسیون حقوق کودک حداقل سن ازدواج را بیان نکرده، اما تفسیری از کنوانسیون حقوق کودک سن 18 سال را حداقل سن ازدواج مطرح می‌کند و این برای اولین‌بار است که در تفسیر سند، سن تعیین می‌شود.
سن ازدواج در قانون ایران و تحولات آن
مشاور معاون حقوقی قوه قضاییه ضمن بیان اینکه در کشور ما ماده 1041 قانون مدنی مصوب سال 1313 نکاح اناث قبل از 15 سال تمام و نکاح ذکور قبل از 18 سال تمام را ممنوع اعلام کرده بود گفت: در همین قانون بنابر شرایط با نظر دادگاه ممکن بود اجازه داده شود، اما این اجازه هم به اناث کمتر از 13 سال و ذکور کمتر از 15 سال داده نمی‌شد. سال 1353 در قانون حمایت خانواده در ماده 23 این سن افزایش پیدا می‌کند و درباره مردان به 20 سال و درباره زنان به 18 سال می‌رسد. 18 و 15 سال هم کف سن ازدواج می‌شود و پایین‌تر از این سن به هیچ‌وجه امکان ازدواج وجود ندارد. یک قانون مجازات هم داریم که در سال 1316 تصویب شده، به نام قانون و راجع به ازدواج بیان شده است که اگر کسی خلاف شرایط ماده 1041 ازدواج کند، محکوم می‌شود و اگر بر اثر ازدواج آسیبی به آن زن وارد شود، مجازات فرد خیلی شدید می‌شود که الان این قانون نسخ شده است.
کاظمی در پایان سخنان خود تصریح کرد: بعد از انقلاب ماده 1041 تغییر کرد و سن بلوغ شرعی جایگزین شد که انتقاداتی به آن وارد بود؛ تا اینکه سال 81 لایحه اصلاح ماده 1041 تقدیم مجلس شد و سن 15 و 13 سال براساس نگاه فقهی جایگزین شد، اما شورای نگهبان آن را نپذیرفت و در مجمع تشخیص مصلحت تصویب شد. در حال حاضر هم در قانون حمایت خانواده مصوب 1391 ماده 50 مجازات‌هایی را وضع کرده‌ایم که جایگزین قانون راجع به ازدواج شده و می‌گوید اگر کسی خلاف این قانون ازدواج کند، مجازات دارد.
در جامعه‌شناسی سنتی، از مفهوم «بچگی» غفلت شده است
دکتر صادقی با اشاره به غفلت کردن از مفهوم «بچگی» در جامعه‌شناسی سنتی ابراز داشت: وقتی دورکیم در سال ۱۹۱۱درباره تعلیم و تربیت صحبت می‌کند به دوران بچگی به‌عنوان دوره رشد نگاه می‌کند، اما 80 سال بعد از این اشارات، بچه‌ها به‌عنوان موجودات اجتماعی مطرح می‌شوند که عاملان و کنشگران اجتماعی هستند و حتی می‌توانند زندگی بزرگسالان را تحت‌تأثیر خود قرار دهند.
وی افزود: دو رویکرد نسبت به بچگی وجود دارد که یکی از این رویکردها بچه‌ها را به‌عنوان موجودات در نظر می‌گیرد و رویکرد دیگر بچه‌ها را در حال شدن(بزرگ شدن، اجتماعی شدن و ..) می‌داند. رویکرد دوم در 60 سال گذشته در بحث‌های جامعه‌شناسی وجود داشته، اما اینکه به‌عنوان موجودات مستقل مورد توجه قرار گیرند، نگاه جدیدی است. در قرن 17 و 18 از بزرگسالان کوچک بحث می‌شد که سریع وارد بزرگسالی می‌شوند.
برای بچه‌ها «مراقب» بیشتر از «مراقبت» اهمیت دارد
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بحث بچگی را بحثی متأخر دانست که مطرح‌شدن آن بسیاری از حوزه‌های جامعه‌شناسی و تحقیقاتی را متأثر می‌کند و ادامه داد: نگاه‌های متأخر اشکالاتی هم دارد؛ مثلاً بزرگسالان به مسائل بچه‌ها با رویکرد خود توجه می‌کنند. برای مثال درباره مراقبت از بچه‌ها، استانداردهای مراقبت برای والدین مطرح است، اما از دید بچه مراقبت مهم نیست، بلکه مراقب اهمیت دارد. بچه به دنبال مراقبی است که کنار او امنیت داشته باشد. به همین دلیل است که اکثر بچه‌ها خانه پدربزرگ و مادربزرگ را به مهد کودک ترجیح می‌دهند.
باید از مفهوم بچگی با درنظر گرفتن نگاه و درک و تصور خودشان صحبت کرد
این استاد دانشگاه با توجه دادن به تغییرات کنونی جوامع خاطرنشان کرد: نباید در حوزه خانواده درباره «بچه‌ها در خانواده» بحث کرد، بلکه باید درباره «خانواده بچه‌ها» صحبت کرد. در نگاه دوم بچه‌ها به‌صورت مستقل و به‌عنوان موجوداتی با نگاه و درک و تصور خودشان دیده می‌شوند. در این نگاه بچگی برساختی اجتماعی است که با توجه به زمان، مکان و بازه تاریخی می‌تواند متفاوت باشد. بچه امروز با بچه 10 سال پیش یا بچه شهری با بچه روستایی متفاوت است. مطالعه زندگی بچه‌ها می‌تواند منعکس‌کننده تغییرات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی باشد. با تغییرات اجتماعی مانند شهری‌شدن و فردی‌شدن، حوزه خانواده و بحث‌های مربوط به بچگی تغییر کرده است.
همسرگزینی تابع اصولی مانند اختیار، تناسب و بلوغ است و نمی‌توان گفت در ازدواج زیر سن قانونی این اصول رعایت می‌شود
صادقی دفاع از ازدواج بچه‌ها را فاقد جایگاه عنوان کرد و گفت: همسرگزینی تابع اصولی مانند اختیار، تناسب و بلوغ است و نمی‌توان دفاع کرد که بچه‌های زیر 18 سال این زمینه‌ها را دارند. با توجه به مطالعات تجربی می‌توان تصور کرد که بسیاری از ازدواج‌هایی که زیر سن قانونی اتفاق می‌افتند، فاقد تناسب از جمله تناسب سن هستند و معمولاً دختربچه‌ها با مردهایی که فاصله سنی قابل ملاحظه‌ای با آن‌ها دارند، ازدواج می‌کنند. وقتی بچه نمی‌تواند برای خود تصمیم بگیرد، بحث اختیار هم در این نوع از ازدواج‌ها لحاظ نمی‌شود. ازدواج بچه‌ها عمدتاً در کشورهای فقیری مانند هند، بنگلادش، کشورهای آفریقایی، آمریکای لاتین و برخی از کشورهای اسلامی رخ می‌دهد که از فرصت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بی‌بهره هستند. بسیاری از خانواده‌هایی هم که دختر دارند، برای رفع تکلیف یا فروش بچه‌ها دست به ازدواج آن‌ها می‌زنند.
وی ادامه داد: پشت بسیاری از ازدواج‌های بچه‌ها، فقر، نابرابری، عدم تحصیل، حاکمیت ایدئولوژی مردسالار و استیلای مردانه وجود دارد که معتقد است بچه‌ها باید توسط همسر یا پدر حمایت شوند. این خانواده‌ها ترجیح می‌دهند از ترس تجاوز جنسی یا حاملگی خارج از ازدواج، زودتر دختر خود را به اصطلاح از خانه بیرون کنند. سوگیری‌های ایدئولوژی که ناشی از استیلای مردانه می‌شود، شوهر دادن دختر را نوعی غرور برای خود می‌داند. بسیاری از این خانواده‌ها با تحصیلات دختر مخالف هستند و معتقدند که او باید زودتر ازدواج کند زیرا تحصیلات را امری بی‌فایده و حتی تهدیدکننده می‌دانند.
ازدواج بچه‌ها با عرف کشور ما سازگار نیست
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ضمن ازدواج بچه‌ها را قابل دفاع ندانست و گفت: این نوع ازدواج با عرف ما چندان سازگار نیست؛ البته ممکن است در برخی از روستاها یا مناطق کمتر توسعه‌یافته این اتفاق بیفتد، اما نگاه کلی جامعه نسبت به آن منفی است. تبعات ازدواج کودکان هم قابل تأمل است؛ زیرا از کودکان برده‌هایی می‌سازد که نه تنها زیر یوغ همسران‌شان می‌روند، بلکه تحت استیلای بستگان همسر هم قرار می‌گیرند. مشکل دیگر این ازدواج‌ها خشونت علیه بچه‌هاست. این دختران درست است که زود شوهر می‌کنند، اما هنوز بچه هستند و ممکن است رفتارهای بچه‌گانه داشته باشند، اما آدم‌ها از آن‌ها توقع عملکرد بزرگسالانه دارند و این مسئله موجب ایجاد نزاع‌هایی درون خانواده می‌شود.
ازدواج بچه‌ها ذبح بچگی است و برای جامعه ایران قابل تصور نیست
وی ضمن بیان اینکه این ازدواج‌ها نگاه کالاپندارانه به زن است، تصریح کرد: در جوامعی که بچه‌ها سریع با ازدواج از خانه بیرون می‌روند، با شیربها یا مهریه می‌خواهند پولی را وارد خانواده کنند. ازدواج بچه‌ها در فرصت‌های اجتماعی اختلال ایجاد می‌کند و این افراد از این فرصت‌ها محروم می‌شوند. درواقع، ازدواج بچه‌ها ذبح بچگی است و برای جامعه ایران قابل تصور نیست. خروج زودرس از کودکی؛ یعنی میوه‌های کالی را وارد خانواده کرده و خانواده‌های انگلی ایجاد می‌کنیم. الان بسیاری از ازدواج‌ها در 5 سال اول با مشکلات جدی روبه‌رو می‌شوند؛ چون هویت مستقل خانواده را ندارند و به‌صورت انگلی از خانواده میزبان خود تغذیه می‌کنند.
با ازدواج بچه‌ها، تربیت نسل بعد هم با مشکل مواجه می‌شود
ایشان مشکل دیگر دختران در این ازدواج‌ها را ترس از جدایی از خانواده عنوان کرد و افزود: مسئله دیگر حاملگی‌های پرخطر است که هم جان کودک و هم جان مادر را تهدید می‌کند. میزان مرگ‌ومیر زنانی که زیر سن 19 سال حامله می‌شوند، 61 درصد بیشتر از حاملگی کسانی است که بیشتر از 20 سال دارند. با ازدواج بچه‌ها، تربیت نسل بعد هم با مشکل مواجه می‌شود؛ وقتی مادر از سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی و هویتی برخوردار نیست، قرار است کودک خود را با چه ویژگی‌هایی تربیت کند؟
صادقی در پایان سخنان خود تأکید کرد: قانون‌گذار باید این قانون را اصلاح کند و مانع از ازدواج‌های زیر 18 سال شود. الان میانگین سن ازدواج 25 سال است و 10 سال بین بلوغ جنسی و ازدواج فاصله داریم، اما راجع به این موضوع فکر نمی‌کنیم و به جای آن سراغ ازدواج کودکان رفته‌ایم.
در سال 93 تنها یک زن زیر 18 سال حامله فوت کرد
دکتر کلهر آمار مرگ‌ومیر زنان باردار زیر 18 سال که 60 درصد بیشتر از زنان دیگر عنوان شد را رد کرد و گفت: مسئله خطر بارداری عقلانی‌ترین وجهی است که در ازدواج کودکان طرح می‌شود و در این مسئله آمار رسمی وزارت بهداشت می‌گوید در سال 93 تنها یک زن زیر 18 سال حامله فوت کرد. وضعیت مرگ و میر در زایمان حالت زنگوله برعکس است که زیر 18 سال و بالای 35 سال می‌گویند زایمان پرخطر است. من از وزارت بهداشت آمار هر دو را گرفتم. در سال 93 که آخرین آمار را ارائه دادند، یک نفر زیر 18 سال و 26 نفر بالای 35 سال آمار مرگ‌ومیر است. در سال 92، مرگ و میر زیر 18 سال 3 نفر و 91 تعداد یک نفر بوده است. الان وزارت بهداشت می‌گوید به دلیل مراقبت‌هایی که انجام می‌دهد، در حال ریشه‌کن کردن مرگ‌ومیر مادران زیر 18 سال است.
وی افزود: تمام بحث‌های خانم دکتر صادقی که در مورد پیامدهای ازدواج زودهنگام با وجود اینکه به لحاظ عقلانی می‌تواند درست باشد، ولی به لحاظ تجربی غلط است و هیچ شواهد تجربی برای آن‌ها وجود ندارد. کودکی تا چه زمانی است و چطور کودکی است که بلوغ جنسی او 10 سال است، فعال شده و ما آن را رها کرده‌ایم و شما می‌گویید فکری برای این مسئله کنیم و خودتان از ممنوعیت ازدواج زیر 18 سال دفاع می‌کنید! متاسفانه نگاه غالب، نگاه خانم دکتر است و من نگرانم که این نگاه پیش برود. این نگاه وضعیت موجود را نمی‌بیند و به‌رسمیت نمی‌شناسد. در کشورهای توسعه‌یافته از جمله آمریکا هم این ازدواج‌های در سن پایین اتفاق می‌افتد.
ازدواج ابعاد اجتماعی، روان‌شناختی، اخلاقی، بیولوژیک و سیاست‌گذارانه نیز دارد که باید بررسی گردد
دکتر کرمی با اشاره به این نکته که اگر بخواهیم ابعاد ازدواج زودهنگام را مورد بحث قرار دهیم باید مشخص کنیم از چه منظری صحبت می‌کنیم، گفت: اولین چیزی که به نظر می‌رسد، از منظر فقه و حقوق است؛ منازعه فقهی و حقوقی هم به لحاظ درک و هم به لحاظ نسخه‌پیچی آسان است، اما ازدواج ابعاد اجتماعی، روان‌شناختی، اخلاقی، بیولوژیک و سیاست‌گذارانه نیز دارد که این ابعاد هم باید مورد توجه قرار بگیرند.
اساس شکل‌گیری خانواده امر جنسی است
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در بحث تلقی از خانواده ابراز داشت: یکی از تلقی‌ها از خانواده این است که گاهی در مقام اخلاق یا آرمان بیان می‌کنیم. یکی از مشکلات خانواده در ایران نگاه بسیار هنجاری به خانواده است. درواقع، آن‌چنان هنجارهای فردی، گروهی و اجتماعی را در بحث خانواده تغلیظ می‌کنیم که حواسمان نیست این نسخه‌پیچی‌ها نمی‌تواند عملیاتی شود. اساس شکل‌گیری خانواده امر جنسی است و چون انسان ذاتاً اجتماعی است، ابعاد اجتماعی پیدا می‌کند. نقطه عزیمت خانواده، عقل نیست، بلکه امر سائق‌بنیاد است و فقه و اخلاق و حقوق آمده‌اند، این اصل را شکل دهند. وقتی از خانواده بحث و آن را هنجارمند مطرح می‌کنیم، درواقع کسانی که این اوصاف را ندارند، طرد می‌کنیم. در دعوای خانوادگی قبل از رابطه جنسی اولیه، به محض اینکه یکی از طرفین ادعا کند طرف مقابل توانایی جنسی ندارد، آن عقد فسخ می‌شود. تنها چیزی که علاوه بر سائق جنسی در این‌جا اهمیت دارد، اراده فرد است. باید تعیین تکلیف کنیم که به چه چیزی در تکوین اولیه خانواده اصالت می‌دهیم.
درک جهان‌شمولی از کودکی، جوانی و سالمندی وجود ندارد و این مفاهیم کاملاً فرهنگی، اجتماعی و انضمامی هستند
ایشان ضمن بیان اینکه مطالعات کودکی در دنیا جوان است و بحث‌های مربوط به کودکی و سالمندی در حاشیه مفهوم جوانی شکل گرفته است، گفت: با سیطره مفهوم جوانی، مفهوم کودکی و سالمندی شناخته می‌شود. مدرنیته مرز دوره‌های سنی را به یک اعتبار تقویت می‌کند و به یک اعتبار این مرز را به‌هم می‌ریزد. ما با مفهوم جوانی گسترده مواجه هستیم زیرا آدم‌های 50 ساله به بالا هم کنشگری‌های جوانانه دارند و سن سالمندی روز‌به‌روز بالاتر می‌رود. جوانی، کودکی و سالمندی را محدود می‌کند و خود را کش می‌دهد و ارزش‌های خود را به دوره ماقبل خود سرایت می‌دهد؛ به همین دلیل کودکان آگاهی‌های زیادی دارند و اطلاعات جنسی آن‌ها بالاست. ما با یک دوره کودکی مواجه هستیم که هم به جوانی تنه می‌زند و هم به‌عنوان دوره‌‌ای مستقل دیده می‌شود. درک جهان‌شمولی از کودکی، جوانی و سالمندی وجود ندارد و این مفاهیم کاملاً فرهنگی، اجتماعی و انضمامی هستند.
تجرد دهه شصتی‌ها، به ازدواج زودهنگام در سال‌های اخیر دامن زد
وی افزود: برخی از وضعیت‌هایی که درگیر آن هستیم، سبک زندگی جدید و انگاره‌های جدیدی را به ما تحمیل کرده‌اند. در جامعه ما مسئله ازدواج کودک مشکلاتی دارد. برخی از پژوهش‌های میدانی نشان می‌دهد گونه‌هایی از ازدواج کودکان در ایران به دلیل فرار از موقعیت‌های اقتصادی است. یکی دیگر از مشکلاتی که در سال‌های اخیر به ازدواج کودک دامن زد، تجرد دهه شصتی‌ها بود که والدین دچار ترس شدند و به ازدواج زودهنگام رو آوردند. در این بین این را هم باید در نظر داشت که حقوق چاره‌ای جز خط‌کش گذاشتن ندارد و توافق می‌کند که چه سنی را به‌عنوان سن ازدواج قرار دهد.
در جایی که دختر ده پانزده ساله آگاهی جنسی دارد و اراده هم می‌کند، چرا نباید اراده او به رسمیت شناخته شود؟
کرمی در پایان سخنان خود در این بخش گفت: مفهوم جوانی مرزهای کودکی را کوچک کرده و کودک 10 ساله آگاهی جنسی، Image و موضع دارد و در عین حال عاملیت دارند و اراده می‌کنند. در چنین شرایطی چرا اراده یک دختر 16 ساله را به‌رسمیت نشناسیم؟ نمی‌توان متر و معیار یکسانی قرار دارد. خانم دکتر فراروایت‌هایی مطرح کردند که خانواده باید به لحاظ اقتصادی مستقل باشد، اما مشروعیت این فراروایت‌ها از کجا آمده است که خانواده‌های مبدأ نباید حمایت عاطفی و اقتصادی کنند؟ ما با جامعه‌ای روبه‌رو هستیم که سیاست‌گذاری و مدیریت متکثر می‌خواهد. کودکی متر و معیاری ندارد. دولت می‌تواند به‌طور توافقی و برای سامان اجتماعی عددی را بیاورد، اما این عدد باید به مصلحت اکثریت جامعه معطوف باشد و در عین حال راه را بر گروه‌های دیگر اجتماعی نبندد.
امر جنسی قابل تربیت است
صادقی این را که نقطه عزیمت خانواده را عقل ندانیم و امر جنسی بدانیم، یک فراروایت شمرد و گفت: این امر خانواده را به امر جنسی تقلیل می‌دهد. قبل از اینکه بحث نظم بخشیدن به روابط جنسی مطرح باشد، خانواده جای سکون و آرامش است و البته یکی از کارکردهای آن ارضای غریزه جنسی است، اما اگر بگوییم تنها قانون خانواده این است، خانواده را از حالت قدسی آن خارج کرده‌ایم.
وی افزود: من به‌عنوان جامعه‌شناس باید مبتنی بر فکت حرف بزنم و از مطالعات انضمامی و تجربی برای شما فکت بیاورم. ما آن‌چه را در صحنه اجتماع اتفاق می‌افتد، رصد می‌کنیم. منکر بحث امر جنسی و غریزه نیستیم، اما باور داریم امر جنسی قابل تربیت است که با استیلای اخلاقی جهت داده شود.
کج‌روی‌های جنسی در میان افراد دارای سنین بالاتر بیشتر از کج‌روی در سنین پایین است
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران اظهار داشت: در اینکه خانواده‌ها باید حامی خانواده جدید باشند حرفی نیست، اما زمانی که خانواده‌های وابسته ایجاد می‌شوند، فشار مضاعف بر خانواده اصلی وارد می‌شود.
وی ادامه داد: ما راجع به ازدواج بچه‌های زیر 18 سال صحبت می‌کنیم و این را گفتمان‌سازی می‌کنیم، اما اگر بچه زیر 18 سال بخواهد سالم زندگی کند، سرگرمی‌های خاص خود را داشته باشد و تحصیل کند، دیگر مشکلی ندارد، اما شما آن‌قدر بر روی امر جنسی تأکید می‌کنید که امر جنسی برای او تبدیل به مسئله مهم می‌شود. اتفاقا کج‌روی‌های جنسی در میان افراد دارای سنین بالاتر بیشتر از کج‌روی در سنین پایین است و این نشان می‌دهد در فرآیندهای جامعه‌پذیری برای افراد جا می‌افتد که چه زمانی باید نسبت به امر جنسی هشیار باشند.
فرهنگ می‌تواند جهت‌دهنده و کنترل‌کننده امر جنسی باشد
این استاد دانشگاه گره خوردن بحث فرهنگ و مسئله جنسی را مطرح کرد و افزود: فرهنگ می‌تواند جهت‌دهنده و کنترل‌کننده امر جنسی باشد. اگر مسئله ما مطالبه مردان جوان است، کمتر در بین مردان جوان زیر 18 سال مطالبه برای ازدواج می‌بینیم و اتفاقاً با تأخیر در سن ازدواج مواجه هستیم. وقتی این مباحث شکل می‌گیرد، ذی‌نفعان کسانی می‌شوند که نباید باشند. وقتی بحث متعه مطرح می‌شود، طالبان آن بیشتر افراد متأهل هستند و مجردها کمتر به دنبال آن می‌روند؛ درواقع سوءاستفاده می‌شود؛ در حالی‌که اصل بر ازدواج دائم است.
بسط و گسترش جوانی نگاه به ازدواج و خانواده را تحت‌تأثیر قرار داده است
صادقی با اشاره به اینکه زمانی ازدواج در سنین کودکی بسیار متعارف بود، اما در فضای فرهنگی و اجتماعی فعلی جامعه ما، این مسئله موضوعیت ندارد، تصریح کرد: خرد جمعی درباره سن مناسب ازدواج تصمیم می‌گیرد و با توجه به تجربیات، آمارها، دوره تحصیلات و واقعیت اجتماعی این سن تعیین می‌شود. سیاست‌گذار به فکت‌های اجتماعی و خرد جمعی نگاه می‌کند و منفک از سایر ابعاد اجتماعی نمی‌تواند تصمیم بگیرد. هیچ جای دنیا به اندازه ایران دوران تحصیلات زیاد نیست؛ چون نتوانستیم اشتغال را تأمین کنیم، گفتند جوانان بیشتر در دانشگاه بمانند. بسط و گسترش جوانی، نگاه به ازدواج و خانواده را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
در کشورهای توسعه‌یافته واکنش به این اتفاق، نگاه تعجب‌برانگیز است
ایشان در پایان گفت: در کشورهای آفریقایی آمار ازدواج کودکان بالاست؛ البته در کشوری مانند آمریکا هم این اتفاق می‌افتد. در کشورهای توسعه‌یافته واکنش به این اتفاق، نگاه تعجب‌برانگیز است، اما در یک کشور آفریقایی این مسئله عرف جامعه است. در کشور ما نیز در برخی قسمت‌ها اتفاق می‌افتد و ثبت هم نمی‌شود، ولی در کل این مسئله با عرف اجتماعی و اخلاقی‌مان چندان سازگاری ندارد.
کار فقه و حقوق مبتنی بر تحلیل‌هاست نه زودفهم است و نه راحت نسخه‌پیچی می‌کند
کاظمی با انتقاد از دکتر کرمی درباره عدم ارائه فکت علمی و اعتراض صرف به فراروایت گفت: ایشان گفتند کار مباحث فقهی و حقوقی نسخه پیچیدن است، اما این‌گونه نیست؛ نه زودفهم است، نه کارش این است که به راحتی برای هر چیزی نسخه بپیچد، مبتنی بر تحلیل‌هاست و تلاش می‌کند براساس عرف‌های مطلوب جامعه یا نگرش‌های عقلانی مثبت، جامعه را ساماندهی کند. کار سختی است که از میان دیدگاه‌ها و رویکردهای مختلف که در جامعه وجود دارد، یکی را در نظر بگیرد و قاعده‌ای را وضع کند.
ازدواج لزوماً سائق‌بنیاد نیست
وی ادامه داد: ازدواج لزوما سائق‌بنیاد نیست؛ چون در این صورت بسیاری از قواعد حقوقی را باید تغییر دهیم یا حکم به ابطال آن‌ها بدهیم. اگر سائق‌بنیاد است چرا باید ازدواج کنیم؟ اگر بنا بر اطفای غرایز است، می‌توان به شیوه‌های مختلف این کار را انجام داد. ازدواج یک مهار عقلانی بر غرایز است و بنیاد آن عقلانی است؛ در غیر این صورت در این مسئله می‌مانیم که باید ازدواج موقت داشته باشیم یا خیر و چرا نباید هم‌باشی داشته باشیم که در آن تعهد، عقلانیت و اتحاد انسانی وجود ندارد.
ازدواج امری عقلانی است
مشاور معاون حقوقی قوه قضاییه درباره فسخ عقد در فرض دکتر کرمی ابراز داشت: اگر بعد از ازدواج طرف مقابل بخواهد، می‌تواند فسخ کند و الزامی ندارد. اگر ما ازدواج را تنها سائق جنسی بدانیم باید الزاماً این‌ها را از هم تفکیک کنیم و خود‌به‌خود باطل است، اما ما نمی‌گوییم باطل است؛ چون ارائه طرفین وجود دارد. اگر هم ناتوانی بعد از ازدواج ایجاد شود، باز هم موجب فسخ نمی‌شود. گاهی افراد مسن ازدواج می‌کنند که غرضشان اطفای غرایز جنسی نیست، بلکه جهت سکون و آرامش است. ازدواج اساساً امری عقلانی است.
کودکی در حال پیشروی است
وی افزود: آقای دکتر کرمی گفتند جوانی دارد کودکی و سالمندی را محدود می‌کند اما این یک ادعاست و چه دلایلی برای آن وجود دارد؟ کودکی یک بحث روان‌شناختی است و در کنوانسیون حقوق کودک که می‌گوید سن کودکی 18 سال است، این سن براساس علم روان‌شناسی تعیین شده است. در پیمان‌نامه حقوق کودک نیز نظر پیاژه مطرح شده است. اتفاقاً کودکی در حال پیشروی کردن است و در برخی از کشورها سن 25 سالگی را برای کودکی در نظر می‌گیرند.
کاظمی در پایان این بخش از سخنان خود همه موضوعات را اخلاقی دانست و گفت: ما راهی جز اخلاقی فکر کردن نداریم. برخی از این موضوعات اخلاقی تبدیل به هنجارهای حقوقی می‌شود. باید ببینیم معتقد به چه نوع اخلاقی هستیم. در مباحث اسلامی هم مکاتب اخلاقی متعددی داریم. مثلاً مکتب اخلاقی خواجه نصیر فضیلت‌انگاری است و او در ازدواج از تدبیر منزل صحبت می‌کند.
هنجارمند کردن خانواده به آن آسیب می‌زند
کرمی در ادامه این نشست گفت: اگر دختر و پسری براساس تشخیص و عاملیت، اراده به ازدواج داشته باشند، باید این مسئله با توجه به ابعاد متفاوتی مورد توجه قرار بگیرد. این دو آدم گاهی در 16 سالگی و گاهی در 35 سالگی به این نتیجه می‌رسند. باید ببینیم به لحاظ سیاست‌گذاری و تحلیل کلان چه چیزی را برای جامعه می‌پسندیم. من نگران شعارهایی هستم که اطراف خانواده وجود دارد و باعث می‌شود با شعارزدگی به خانواده آسیب بزنیم.
وی افزود: هنجارمند کردن خانواده به آن آسیب می‌زند؛ البته این به معنای بی‌هنجار بودن خانواده نیست. وقتی می‌گویم نقطه آغاز خانواده سائق جنسی است، معنای آن تقلیل خانواده به سائق جنسی نیست. این نقطه عزیمت صورت‌بندی فقهی، حقوقی و اخلاقی دارد. گاهی در هنجارهای معطوف به تشکیل خانواده چنان سخت‌گیرانه صحبت می‌کنیم که ازدواج یک واقعیت نخبه‌گرایانه می‌شود. خانواده در اسلام مقدس است، اما به لحاظ اجتماعی مقدس نیست؛ یک زن یا مرد معتاد هم حق ازدواج دارند، اما معنایش این نیست که من دخترم را به یک مرد معتاد بدهم.
خانواده را یک گروه عاقل و بالغ در نظر بگیریم
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده با اشاره به این نکته که ما دچار یک فضای دو قطبی شده‌ایم خاطرنشان کرد: سیاست‌گذاری‌های معطوف به کودک، بحث‌شان این است که می‌گویند باید معطوف به مصلحت باشد، اما بلافاصله می‌گویند مصلحت چه کسی؟ جامعه یا کودک؟ درباره هر کدام بخواهیم صحبت کنیم باید از دوگانه‌سازی‌های افراطی بپرهیزیم. برخی از واقعیت‌های اجتماعی خانواده‌ها را به سمت ازدواج در سنین پایین‌تر سوق داد. خانواده را یک گروه عاقل و بالغ در نظر بگیریم.
شعار اخلاقی می‌دهیم، اما دختران دبیرستانی سقط جنین می‌کنند
ایشان افزود: ما شعار اخلاقی می‌دهیم، اما دختران دبیرستانی سقط جنین می‌کنند. این که آدم‌ها را درست تربیت کنیم یک حرف نخبه‌گرایانه است. ما با یک واقعیت ایرانی روبه‌رو هستیم، اما این مدل نخبه‌گرایانه دور از واقعیت اجتماعی ماست. فقه ما سالیان سال است گفته است تنها راه ارضای غرایز ازدواج است. آیا ما توانسته‌ایم این مهم را به ثمر برسانیم؟ یک دوقطبی ساخته‌ایم و مطلق صحبت می‌کنیم و تکثر را به‌رسمیت نمی‌شناسیم؛ این در حالی است که جامعه متکثر، مدیریت متکثر می‌خواهد.
صادقی با بیان این نکته که گفتند هنجارمند کردن خانواده به آن صدمه می‌زند، گفت: خانواده نهاد است و تعریف نهاد این است که به‌وسیله قواعدی یعنی هنجارهای اجتماعی، قانونی بودن یا نبودن هر چیزی در حوزه آن مشخص می‌شود. در ایران عده‌ای به شدت از سیاهی‌ها و روابط تیره و تار در خانواده حرف می‌زنند و به نوعی خانواده را به چالش می‌کشند و عده‌ای هم به قدری خانواده را قدسی می‌دانند که فکر می‌کنند هیچ مشکلی در خانواده نیست. باید به واقعیت‌ها نگاه کنیم؛ در همان خانواده‌ای که به لحاظ تفکری آن را امری قدسی می‌دانیم، ممکن است که واقعیت با Imageهای ما متفاوت باشد.
دو مفهوم جدید «ازدواج خودسرانه» و «ازدواج خودخواسته» شکل گرفته است
این استاد دانشگاه اظهار داشت: بنابر یک توافق جمعی ما زیر یک سنی را دوران بچگی تلقی می‌کنیم لذا در این دوران بچگی، کودک نه شرط اختیار را دارد، نه تناسب را می‌تواند درک کند و نه بلوغ لازم را دارد. انواع ازدواج داریم؛ مانند ازدواج‌های اجباری و ازدواج‌های ترتیب‌داده شده، اما دو مفهوم جدید «ازدواج خودسرانه» و «ازدواج خودخواسته» شکل گرفته است. ازدواج خودخواسته که عاملیت بچه‌ها در آن وجود دارد و در عین حال تحت تأیید و نظارت خانواده است، بهترین نوع ازدواج است و میزان طلاق هم در آن‌ها بسیار کم است. ازدواج‌های خودسرانه ازدواج‌هایی هستند که آدم‌ها به صورت هیجانی و بدون توجه به الزامات و مقدماتی ازدواج می‌کنند و بعد با واقعیت زندگی زناشویی مواجه می‌شوند. بسیاری از طلاق‌ها نتیجه این نوع از ازدواج‌ها هستند.
نگاه ما در سیاست‌گذاری باید مبتنی بر شرایط باشد
دکتر کلهر با اشاره به جدایی اتفاق افتاده میان نوع نگاه ما به مسئله و حقایقی که وجود دارد، گفت: اگر فکت‌ها متناسب با نگاه ما باشند، می‌گوییم این فکت‌ها اعتبار دارند و در غیر این صورت فاقد اعتبار هستند. دو نوع الگوی تفکر وجود دارد. یک الگو به دنبال عدد است و تمرکز الگوی دیگر بر شرایط است. نگاهی که در جامعه نسبت به این موضوع غالب است، بر الگوی عدد تمرکز دارد، اما ما مسئله شرایط را دنبال می‌کنیم.
در سن کودکی مبنای روان‌شناسی مورد توجه است و در دوره جوانی و بزرگسالی بنیاد نظری زیست‌شناسی مطرح می‌شود. در الگوی شرایط منظور ما هم شرایط فردی و هم شرایط اجتماعی و اقتصادی است و سیاستی که وضع می‌کنیم، مبتنی بر شرایط است.
ازدواج با کمترین فاصله زمانی از بلوغ بیشترین میزان رضایت جنسی را به همراه دارد
ایشان با مطرح کردن سؤالی مبتنی بر اینکه سهم عواملی که ازدواج به دلیل آن‌ها شکل می‌گیرد، چقدر است و هر کدام از این عوامل یعنی غریزه جنسی، رشد و اتحاد انسانی و دلایل روانی چه درصدی در شکل‌گیری ازدواج دارند، ابراز داشت: در این‌جا هم دو الگو مطرح می‌شود. در الگوی غالب سهم غریزه جنسی بسیار پایین است. میانگین سن بلوع در ایران 11 تا 12 سال است، اما چطور می‌شود فاصله آن را تا ازدواج توجیه کرد. الگوی دیگر برای غریزه نقش وتوکننده قائل است و نگاه رهبانیت‌محوری است که غریزه جنسی را در حد گناه تقلیل می‌دهد. محور سوم سؤال بسیار مهمی است که چه فاصله سنی از بلوع مناسب ازدواج است و رابطه نوع مواجهه با بلوغ با رضایت از زناشویی چیست. وقتی بلوغ جنسی ایجاد شد، یک راه مواجهه با آن ازدواج است؛ یعنی با کمترین فاصله زمانی از بلوغ، ازدواج اتفاق بیفتد. گفته می‌شود این الگو بیشترین میزان رضایت جنسی را به همراه دارد و همه انواع دیگر از جمله تقوا، سرکوب و روابط آزاد به صورت مستقیمی در کاهش رضایت از زندگی زناشویی در بقیه دوران زناشویی اثر می‌گذارد؛ یعنی تمام زندگی قربانی این فاصله می‌شود.
بهترین ازدواج، ازدواج به‌موقع با فاصله کم از سن بلوغ است و عنوان این ازدواج، کودک‌همسری نیست
رئیس دفتر فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس ادامه داد: وقتی این دوگانه‌ها را کنار هم می‌گذاربم، به این نتیجه می‌رسیم که الگو و مدل رایجی وجود دارد که کمترین فاصله با بلوغ را دارد: ازدواج در سن پایین که باید به آن توجه شود. اسم آن ازدواج کودک نیست، بلکه ازدواج به‌موقع است و به دلیل صیانت از زندگی و صیانت از لذت‌ها و منافع در همه زندگی از آن دفاع می‌کنیم. این چه ماجرایی است که من 10 سال غریزه را سرکوب کنم؟ این ادعا باید به لحاظ تجربی بررسی شود. آدم‌هایی که در زندگی خودشان به این الگوی دوم یعنی ازدواج به‌موقع عمل کردند، زبان عمومی ندارند و حرف نمی‌زنند، اما زندگی می‌کنند. بخش عمده کسانی که حرف می‌زنند، چند پرسش اساسی در مورد زمان ازدواج خودشان و میزان رضایت‌شان از زندگی زناشویی مطرح است.
وضعیت آماری ازدواج زودهنگام در کشور نشان می‌دهد جامعه به فهم و آگاهی رسیده است
کلهر ضمن تاکید بر این نکته که ۹ پیامد را درباره ازدواج در سنین پایین مطرح می‌کنند که هیچ‌کدام از این پیامدها در زندگی این آدم‌ها نیست، تصریح کرد: می‌گویند این‌ها آگاهی ندارند و باید آگاه‌شان کرد. اما امار چیز دیگری می‌گوید. ازدواج‌های زیر 10 سال تنها 38 مورد است؛ یعنی جامعه فهمی دارد که زیر 10 سال نباید ازدواج صورت گیرد، اما در 10 تا 14 سال که کل مناقشه درباره این بازه سنی است، مجموع ازدواج‌های سال 94 تعداد 137 هزار و 117 مورد بوده است که نشان می‌دهد 5 درصد از ازدواج‌های کشور در این بازه سنی اتفاق می‌افتد. در همه استان‌های کشور این الگوی سنی ازدواج وجود دارد. به لحاظ نسبت ازدواج با کل ازدواج‌های هر استان، زنجان استان اول است، اما به لحاظ تعداد ازدواج‌ها، خراسان رضوی استان اول است. می‌گویند پیرمردها با دختربچه‌ها ازدواج می‌کنند، اما از این 137 هزار و 117 مورد، بیشترین تعداد یعنی 21 هزار و 445 نفر سن زوج 20 تا 24 سال و سن زوجه 10 تا 14 سال بوده است؛ یعنی این‌جا هم انتخاب جامعه یک انتخاب آگاهانه است و فاصله سنی 10 ساله دیده می‌شود. سن زوج 60 به بالا هیچ ازدواجی نداشتیم و سن 55 تا 59 سال نیز یک مورد دیده می‌شود و سن زوج 35 تا 39 سال هم 3 مورد ازدواج وجود دارد. یعنی استثناهایی در این رابطه وجود دارد.
کمتر از یک درصد از طلاق‌ها در گروه سنی 10 تا 14 سال دیده می‌شود
رئیس دفتر فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس ناپایداری خانواده و طلاق را یکی از آن ۹ پیامد گفته شده خواند و گفت: در گروه سنی 10 تا 14 سال میزان طلاق کمتر از سایر گروه‌های سنی است و به یک درصد هم نمی‌رسد. در کسانی که بین 15 تا 19 سال ازدواج کرده‌اند، 11 درصد طلاق دیده می‌شود. در گروه سنی 20 تا 24، میزان 19 درصد و 25 تا 29 سال، 29 درصد طلاق دیده می‌شود. 30 تا 34 سال هم 19 درصد طلاق دارد. 25 تا 29 سال پیک نسبت طلاق‌هاست. 13 درصد از طلاق‌ها در کشور ما در بازه زمانی کمتر از یک سال اتفاق می‌افتد، 11 درصد یک‌سال، 9 درصد، 2 سال است و در 5 سال اول زندگی بیشترین میزان طلاق دیده می‌شود. پس مشخص می‌شود ادعایی که درباره طلاق در سن پایین و بعد از چند سال زندگی آن‌ها مطرح می‌شود، درست نیست.
در بحث تحصیل یا عدم تحصیل هم عامل ازدواج کمتر از یک درصد مؤثر است
وی دومین پیامد مطرح شده در این باره را بحث تحصیل دانست و گفت: گفته شده این افراد نمی‌توانند تحصیل کنند. این‌جا هم کمتر از یک درصد عامل ازدواج مؤثر است. روش من این بوده که ابتدا آمارهای رسمی را بررسی کردم، اما اگر آمار رسمی وجود نداشته، به آماری که در مقالات علمی پژوهشی، پایان‌نامه‌ها و مقالات علمی ترویجی وجود داشته رجوع کرده‌ام. اگر باز هم آمار را پیدا نکردم، سراغ مقالات عادی رفتم که قابل استناد است؛ یعنی گوینده را پیدا کردم و با او مصاحبه و روش او را چک کردم و این گونه نبوده است.
ایشان افزود: می‌گویند این زنان به لحاظ جسمی دچار آسیب می‌شوند، بررسی بنده نشان داده که آسیب وابسته به فیزیولوژی بدن است؛ معمولاً این‌گونه است که هرچه فیزیولوژی رشد کند، آسیب‌ها پایین می‌آید، ولی واقعیت این است که هیچ نوع اطلاعات و آماری در این خصوص وجود ندارد که علیه یا له آن صحبت کنم. می‌گویند این یک فکت علمی است؛ یعنی بنای عقلا می‌پذیرد که سن بالا برود، فیزیولوژی آمادگی بیشتری برای زایمان دارد، اما اینکه آیا در واقعیت، این اتفاق افتاده یا خیر، ماجرای دیگری است که فکتی برای آن وجود ندارد.
80 درصد از این کودکان دارای رضایت جنسی هستند
کلهر نارضایتی جنسی را پیامد مطرح شده دیگری دانست که مبتنی بر عدم درک این افراد از رضایت جنسی است و ادامه داد: یک منبع برای رضایت جنسی وجود دارد و آن هم کتاب «طنین سکوت» نوشته آقای کامیل احمدی است که ضد ازدواج در سن پایین نوشته شده است. ایشان در این کتاب می‌گوید نزدیک به 80 درصد از این افراد اعلام کردند که از رابطه خود رضایت جنسی دارند و این ایده نارضایتی جنسی اساساً مبنایی ندارد.
60 درصد از این بچه‌ها گفتند خشونتی را در زندگی مشترک تجربه نمی‌کنند
وی افزود: مسئله بعد خشونت خانگی است. براساس تحقیقاتی که انجام دادیم 60 درصد از این بچه‌ها گفتند خشونتی را در زندگی مشترک تجربه نمی‌کنند. مورد دیگر این است که می‌گویند ازدواج در سنین پایین باعث افزایش آمار زندانیان می‌شود؛ چون پسربچه‌هایی که در این سنین ازدواج می‌کنند، نمی‌توانند مهریه بدهند و زندانی می‌شوند، اما هیچ آماری در این رابطه وجود ندارد و الان آدم‌های بزرگسال را هم بابت این مسئله زندانی نمی‌کنند.
قاضی تشخیص داده که این بچه‌ها توانایی تشخیص سود و زیان را دارند
کلهر اینکه این افراد نمی‌توانند امور زندگی خود را اداره کنند را نیز اشتباه دانست و افزود: بر اساس اطلاعات، این افراد همچنان در خانواده‌های گسترده زندگی می‌کنند و چون 90 درصد از این ازدواج‌ها فامیلی است و در خانواده‌های گسترده صورت می‌گیرد، دختر جایی نمی‌رود که بترسد. من فکتی پیدا نکردم که نشان دهد این‌ها توانایی اداره زندگی نداشته باشند. قاضی تشخیص داده که این بچه‌ها توانایی تشخیص سود و زیان را دارند. مسئله دیگر مداخلات آسیب‌زننده خانواده‌های زوجین است. از یک طرف می‌گویند خانواده همسر و اطرافیان مداخله می‌کنند؛ از طرف دیگر می‌گویند این‌ها توانایی ندارند. در مورد این موضوع هم هیچ اطلاعات و آماری وجود ندارد و تنها می‌توانیم یک برآورد عقلانی داشته باشیم و بگوییم چون این‌ها کودک هستند، احتمالاً نمی‌توانند از خود دفاع کنند، اما چون والدین این بچه‌ها پیش آن‌ها هستند و این ازدواج‌ها همچنان در مناسبات سنتی اتفاق می‌افتد، مناسبات قدرت سنتی این مداخلات را کنترل می‌کند.
به جای اینکه به صورت مطلق ممنوعیت ایجاد کنیم، روی شرایط کار می‌کنیم
ما طرفدار سیاست شرایط هستیم و ایده مرکز پژوهش‌های مجلس این است. ما مخالف سن و استانداردسازی هستیم، اما به شدت با سیاست شرایط موافق هستیم. الگو و پیش‌نویسی که برای ازدواج زیر 13 سال نوشتیم، بسیار شاخص‌های دقیقی است و چند نفر روان‌شناس و جامعه‌شناس روی آن کار می‌کنند تا ببینیم که آیا شرایط محقق است که این افراد ازدواج کنند یا خیر. به جای اینکه به صورت مطلق ممنوعیت ایجاد کنیم، روی شرایط کار می‌کنیم.
در پایان این نشست از پوستر و سایت فراخوان اولین همایش ایدۀ پژوهشی در حوزه جنسیت و خانواده با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین زیبایی‌نژاد، رئیس مرکز تحقیقات زن و خانواده و کارشناسان حاضر در این نشست، رونمایی شد.
