به مناسبت فرارسیدن ایام‌الله دهه فجر و چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی خبرگزاری کوثر مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران با حجت‌الاسلام والمسلمین زیبایی‌نژاد رئیس مرکز تحقیقات زن و خانواده گفت‌وگویی انجام داد. ریاست مرکز تحقیقات زن و خانواده در این گفت‌وگو به تشریح روند علمی مطالعات زن و خانواده و دستاوردهای حوزههای علمیه خواهران در این زمینه پرداخت.
مرکز تحقیقات زن و خانواده در چه زمینه‌هایی فعالیت می‌کند؟
حدود ۲۰ سال قبل و در سال ۷۷ حجت‌الاسلام‌والمسلمین جمشیدی و آیت‌الله شرعی با توجه به سابقه فعالیتهای بنده درزمینهٔ زن و خانواده به من پیشنهاد تأسیس مرکز تحقیقات زن و خانواده را دادند که با چند هدف تأسیس شد که یکی از آن‌ها ایجاد ادبیات علمی در این زمینه با توسعه و تعمیق پژوهش‌ها و جذب و به‌کارگیری پژوهشگران درزمینهٔ زن و خانواده بود.
از دیگر اهداف تأسیس مرکز تحقیقات زن و خانواده این بود که این مرکز بتواند یک گفتمان علمی را ایجاد کند تا ادبیات علمی ایجادشده درزمینهٔ زن و خانواده تنها منحصر در کتابخانه‌ها نباشد و بتواند این ادبیات را منتشر و ترویج کند، یکی دیگر از اهداف ما از تأسیس مرکز تحقیقات زن و خانواده این بود که سطح کارشناسی‌های حوزه و نهادهای حاکمیتی و غیر حاکمیتی در عرصه زن و خانواده افزایش پیدا کند، یعنی ما کارشناسی‌های خود را به نهادهای مختلف ارائه دهیم.
امروز مفتخریم که توانستیم تا حد زیادی در اهداف خود موفق بوده و ارتباط مؤثری درزمینهٔ زن و خانواده با نهادهای مختلف نظام جمهوری اسلامی از قبیل قوای سه‌گانه، دفتر مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی)، شورای عالی انقلاب فرهنگی و نهادهای دانشگاهی و حوزوی داریم و در این ارتباطات دستاوردهای علمی و کارشناسی خود را در خدمت بالندگی هرچه بیشتر این نهادها قرار می‌دهیم.
یکی از فعالیتهای ما در این مرکز حمایت از پژوهشگران و به‌ویژه پژوهشگران سطح چهار حوزههای علمیه خواهران با موضوع زن و خانواده است و تلاش می‌کنیم که سطح کارهای این پژوهشگران ارتقا پیدا کند، زیرا هم در حوزههای علمیه خواهران و برادران و هم در خارج از حوزه به این ارتقای پژوهش‌ها نیاز زیادی داریم.
یکی از مشکلاتی که نهادهای حوزوی با آن مواجه هستند این است که خود را تنها در حوزه محدود کرده‌اند و از اهداف ما مرکز تحقیقات زن و خانواده این است که ادبیات و گفتمان دینی و انقلابی باید از حاشیه جریان علمی کشور به متن جریان علمی وارد شود و برای این کار باید اتصال بیشتری با نهادهای دانشگاهی و به‌ویژه نخبگان جوان دانشگاهی داشته باشیم و اقداماتی نیز در این زمینه انجام دادیم.
یکی از اقدامات ما برای اتصال بیشتر با نهادها و نخبگان جوان دانشگاهی این بود که درگذشته دوره‌هایی در دانشگاه‌ها برای دانشجویان برگزار می‌کردیم که به‌صورت طولانی‌تر و بلند‌مدت‌تر نیز ادامه پیداکرده و سبب شده است تا رابطه ما در جامعه دانشگاهی و حوزوی در لایه‌های عمیق‌تری پیگیری شود.
ما در یک مقطع زمانی به این نتیجه رسیدیم که لازم است حوزه نگاه تخصصی‌تری به عرصه زن و خانواده داشته باشد و در همین راستا پیشنهاد ایجاد رشته تخصصی مطالعات زنان را در مقطع سطح سه به شورای عالی حوزههای علمیه ارائه دادیم که مورد موافقت نیز قرار گرفت و اکنون به این نتیجه رسیدیم که باید در مقطع سطح چهار نیز باید در عرصه مطالعات زنان تقویت‌هایی صورت گیرد.
البته این سخنان به این معنا نیست که حوزه علمیه برادران نیازی به رشته‌های تخصصی جنسیت خانواده نداشته باشد اما ازآنجایی‌که اولویت ما ارتباط با حوزه علمیه خواهران بوده، تاکنون فعالیتهای ما با محوریت تعامل با حوزههای علمیه خواهران پیش رفته است.
یکی دیگر از مسائل مهم نظام و حوزه این است که نهاد علمی و پژوهشی تأسیس کند و این نهاد در عرصه اعتباری بتواند در بالاترین سطح با جامعه علمی تعامل داشته و درزمینهٔ ایجاد ظرفیت‌های علمی نیز بتواند در عمیق‌ترین لایه‌ها فعالیت کند، به همین جهت ایده تشکیل پژوهشکده مطالعات زن و خانواده در دستور کار قرارگرفته و به‌زودی پرونده پژوهشکده زن و خانواده مورد تأیید شورای اعطای مجوز حوزه علمیه قرار خواهد گرفت و ما اولین نهاد حوزوی بهعنوان یک پژوهشکده رسمی خواهیم بود که با مجوز حوزه علمیه فعالیت می‌کنیم.
یکی دیگر از مسائلی که در دستور کار قرارگرفته و منتظر نوبت‌دهی برای ارائه در شورای اعطای مجوز‌های حوزه علمیه است موضوع تشکیل انجمن زن و خانواده است که اقدامات و پیگیری‌های لازم پیرامون این موضوع انجام‌شده و در کمیسیون مربوطه مجوز گرفته و امیدواریم که در اولین جلسه شورای اعطا نیز مورد تأیید قرار بگیرد تا ما بتوانیم با کلیه نخبگان علمی حوزوی و کسانی که در عرصه مطالعات اسلامی فعالیت می‌کنند در این انجمن در تعامل باشیم.
چگونه می‌توان ادبیات و گفتمان دینی و انقلابی را به متن جامعه علمی وارد کرد؟ تا چه اندازه در این زمینه تلاش صورت گرفته است؟
در ابتدا ما باید به این سؤال دقت داشته باشیم که واقعیت عرصه پژوهش در کشور ما چیست، مهم‌ترین پژوهش افرادی که پا به عرصه پژوهشی می‌گذارند، پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های پایانی است و باید این واقعیت را بپذیریم که گاهی اوقات پایان‌نامه‌ها دارای قدرت علمی کافی هستند و گاهی ارزش زیادی ندارند، اما اگر کسی یک پایان‌نامه خوب را در مقطع دکتری در یک عرصه مشخص تدوین کند نیز حدود 50 درصد احتمال دارد که بقیه عمر علمی خود را صرف بالنده کردن این موضوع و توسعه و تعمیق آن قرار می‌دهد.
یکی از برنامه‌هایی که ما اجرا می‌کنیم این است که حدود 30 نفر از خواهرانی که بیشتر آن‌ها از طلاب توانمند و برخی از آن‌ها از خواهران نخبه دانشگاهی هستند را گردآوری کرده و دوره آشنایی با حوزه جنسیت و خانواده در یک مقطع پنج‌ماهه برای آن‌ها برگزار می‌کنیم، در ادامه این افراد با توجه به گرایش‌ها و شاخه‌های علمی خود در عرصه‌های مختلف کلام، حقوق، مطالعات اجتماعی و غیره می‌توانند یک شبکه نخبگان جوان را تشکیل دهند و در انتها با راه‌یابی به هیئت‌علمی دانشگاه‌ها می‌توانند در راه‌اندازی جریان‌های پژوهشی و سوق دادن پژوهش‌ها به سمت مسائل موردنیاز عرصه جنسیت خانواده به ما کمک کنند.
ما سعی کردیم با این اقدامات آهسته و یارکشی‌های علمی بتوانیم انجمن مطالعات اسلامی زن و خانواده دانشگاه‌ها را در کنار انجمن مطالعات اسلامی حوزههای علمیه راه‌اندازی کنیم که این دو انجمن می‌توانند باهم اتصال برقرار کنند و به‌اندازه توان خود یک جریان بالنده را در این عرصه تشکیل دهند.
چه مدت طول می‌کشد تا این یارکشی‌ها و شبکه‌سازی‌های علمی و انجمن‌‌ها به ثمر برسد؟
یکی از مشکلاتی که امروز در کشور با آن مواجه هستیم علاقه‌مندی بیش‌ازحد به طرح‌های زودبازده است و باید جریان‌های علمی همراه با یک آرامش به کار خود ادامه دهند، اینکه تنها پس از گذشت یک سال از یک طرح درخواست رزومه و نتیجه داشته باشیم اشتباه است اما در یک بازه زمانی طولانی‌مدت می‌توان یک جریان پایدار علمی به وجود آورد که می‌توان روی آن حساب باز کرد، جریانات مثبت و منفی که در کشور ما به حد بالندگی رسیدند جریاناتی هستند که چند دهه سابقه زمینه‌سازی و دانه‌ریزی داشتند تا توانستند ثمرات خود را دریافت کنند.
به‌عنوان‌مثال در مرحله اول ما اگر تمام تلاش خود را به کار می‌بستیم نمی‌‌توانستیم برای مرکز مطالعات زن و خانواده ده نفر را بهعنوان هیئت‌علمی ارائه دهیم و کسانی که بالفعل در حد پژوهشگران تخصصی مطالعات زن و خانواده باشند را نداریم.
به همین دلیل برنامه‌ریزی ما از حدود چهارده سال قبل این بوده است که دوره‌های کارآموزی را برای کسانی با مدرک سطح سه و چهار برگزار می‌کنیم و در مصاحبه اولیه ظرفیت‌های علمی این افراد را بررسی می‌کنیم، پس از دو سال ادامه فعالیت اگر این افراد می‌توانستند فعالیت تخصصی در حوزه مطالعات زن و خانواده داشته باشند از آن‌ها بهعنوان کادر علمی خود استفاده می‌کردیم، این فرایند از پانزده سال قبل شروع شد و امروز افرادی را در این زمینه پرورش دادیم که فعالیتهای بسیار عمیقی داشته و در سطح کشور نیز به بالندگی زیادی در عرصه‌های مختلف پژوهش و کارشناسی رسیده‌اند.
قدم بعدی ما راه‌اندازی رشته‌های مطالعات زنان برای تأمین نیازهای حوزه و برخی از نیازهای مرکز مطالعات زن و خانواده بود و در همین عرصه با دانشگاه ادیان نیز همکاری‌هایی داشتیم و دوره اول دکتری مطالعات زنان را با این دانشگاه به‌صورت مشترک برگزار کردیم و امروز پس از سال‌ها می‌بینیم که یک جریان موفق در این زمینه تشکیل‌شده است که خروجی‌های آن می‌توانند با تسلط کامل بهعنوان کارشناس و متخصص در نشست‌ها و کنفرانس‌های علمی و امور تبلیغی فعالیت داشته باشند.
شخص بااستعداد زمانی برای تبدیل‌شدن به یک نخبه علمی باید زمان زیادی در حدود 20 سال تلاش و فعالیت کند، زیرا نمی‌توان تنها با کپی کردن و فعالیتهای ترویجی و بدون نظم عالم شد.
زمانی در یک جلسه علمی حضور پیدا کردم که حجت‌الاسلام‌والمسلمین پارسانیا و آقای رحیم‌پور ازغدی نیز حضور داشتند، در این جلسه آقای ازغدی به بنده گفتند: زمانی که پیرامون مطالعات زنان سخن گفته می‌شود به یاد تو می‌افتم و بعد گفت چقدر خوب است که در هر عرصه علمی افراد متخصصی باشند که ذهن ما این افراد را با عرصه‌های علمی مربوطه عجین بداند، این موفقیت و رسیدن به این مقطع تنها زمانی حاصل می‌شود که مرکز عالم را همان عرصه علمی موردنظر خود بدانیم و در همان زمینه فعالیت کنیم.
باید یک گردنه احد را برای خود تعریف کرده و تمام دغدغه‌های خود را در یک زمینه متمرکز کنیم، اگر این کار صورت بگیرد می‌‌توانیم گره‌گشایی صحیحی در عرصه‌های مختلف جامعه دینی داشته باشیم و برای این کار باید صبر زیادی به خرج دهیم.
اکنون بنده با خواهرانی درزمینهٔ ادبیات دینی فعالیت کرده و طلابی تربیت می‌کنیم که عرصه علمی بین‌الملل در سال‌های آینده نیازمند این افراد باشد البته این مسئله در سال‌های آینده اتفاق می‌افتد و ما امروز بذری را می‌پاشیم تا در آینده به ثمر برسد.
بنده نسبت به جریان علم دغدغه‌مند هستم و این دغدغه علمی با دغدغه‌های سیاسی و غیره متفاوت است، امروز اگر بنده در هر عرصه دیگری خود را مشغول کرده و با حواشی درگیر کنم از مسئولیت اصلی خود بازمی‌مانم، بنده مسئولیت دارم که انقلاب و گفتمان انقلابی را در عرصه علم و درزمینهٔ مطالعات زن و خانواده پیش ببرم و برای این کار باید مدیریت جریان پژوهشی و همچنین انجام فعالیتهای اساسی پژوهشی انجام دهم که بسیاری از این فعالیت‌ها نیز در درازمدت بازدهی خواهد داشت، البته سختی کار ما در این است که از روز اول باید پایش داشته باشیم که ریل‌گذاری و مسیر اشتباهی را طی نکرده باشیم تا سال‌ها عمر خود را هدر ندهیم.
پیرامون وضعیت پژوهشگران عرصه زن و خانواده توضیحاتی ارائه بفرمایید.
پیش از انقلاب اسلامی و تا مدتی پس‌ازآن افرادی مانند علامه جعفری، علامه طباطبایی، شهید مطهری، آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی و سایر افرادی که به‌صورت تخصصی درزمینهٔ زن و خانواده ورود پیدا نکرده بودند، دیدگاه‌هایی در این زمینه‌ها ارائه دادند که نقطه مزیت‌هایی داشته است اما امروزه در دهه نود قرار داریم و مقتضیات زمان ما با دهه سی که علامه طباطبایی تفسیر المیزان را تألیف کردند متفاوت است.
پرسش‌هایی که امروزه مطرح می‌شود نسبت به دهه‌های گذشته متفاوت است، شهید مطهری کتاب نظام حقوق زن را در دهه چهل و کتاب اخلاق جنسی را در دهه پنجاه تألیف کردند و باوجوداینکه بسیاری از پرسش‌ها و مسائل مطرح‌شده در آن به دوره ما نیز مربوط است اما بخش دیگری از این کتاب‌ها نیز پاسخگوی مسائل جدید ما نیست.
مسئله دومی که باید به آن توجه داشته باشیم این است که نگاه این افراد نسبت به مسائل جنسیت خانواده کامل نبوده و ما نباید در عرصه علم از افراد بت بسازیم، این علما در زمینه‌های فقه، کلام فلسفه و غیره قوی بودند اما در حوزه مطالعات زن و خانواده پروژه نداشتند، یعنی پرسش‌های عمومی مطرح‌شده و آن‌ها نیز پاسخ‌های عمومی داده‌اند.
امروزه نیازمند نسلی هستیم که پروژه اصلی آن‌ها این جریانات علمی تخصصی باشد، این جریان علمی به‌صورت آهسته از دهه هفتاد شکل‌گرفته است، در دهه هفتاد افراد معدودی به این رشته پا نهادند امروز تعداد افرادی که در عرصه تخصصی زن و خانواده مشغول به تحصیل هستند سه‌رقمی شده که پیشرفت خوبی است اما به نظر من هنوز جای کار زیادی در این زمینه وجود دارد.
امروز نیازمند نظریات علمی در زمینه‌های مختلف جنسی، جنسیتی و نظام تربیت هستیم که نهاد تربیت رسمی و حاکمیت بتواند به استناد به این نظریات سیاست‌گذاری کرده و راهبردهای اساسی خود را تشخیص دهد، امروزه در حوزههای علمیه خواهران بدون اینکه نظریه تعلیم و تربیت دینی داشته باشیم سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی می‌کنیم، امروز برخی منتقد نظام آموزشی ما هستند و به‌عنوان‌مثال این اشکال را مطرح می‌کنند که شما زنان را برای زن شدن تربیت نمی‌کنید، همچنین برخی منتقد نظام آموزشی حوزه علمیه برادران هستند، باید پیش از هر چیز مسئله نظریات تعلیم و تربیت را حل کنیم، این مسائل خلأهای ما است که نسل جدید پژوهشگران متخصص باید نسبت به پر کردن آن کوشش کنند.
گرچه دانشگاه‌ها حدود 5 پیش از ما رشته مطالعات زنان راه‌اندازی شد و امروزه برخی از افراد در عرصه‌های دکتری نیز فعالیت می‌کنند اما نمی‌توان گفت که رویکردی دینی در مطالعات زنان داشته‌اند و آن‌ها نیز با این شکل مواجه شده‌اند که افراد تربیت‌شده در این رشته‌ها هنوز دارای قدرت علمی کافی نیستند، در سال ۹۶ نسل اول خروجی‌های دکتری مطالعات زنان فارغ‌التحصیل شده و پس از فعالیتهای فراوان و در سال‌های آینده می‌توانند در این عرصه اثرگذاری داشته باشند.
با توجه به این توضیحات آیا در عرصه زن و خانواده عملکرد موفقی داشته‌ایم؟
تاکنون در عرصه تبلیغی زن و خانواده موفق‌تر از عرصه‌های علمی بوده‌ایم، زیرا عرصه تحقیق تخصصی است و هرچه فعالیت‌ها تخصصی‌تر شوند حساسیت‌ها و سختی‌ها نیز افزایش می‌یابد، خواهران طلبه سطح دو بامطالعه و گذراندن برخی از دوره‌های مربوط به مسائل زن و خانواده می‌توانند عملکرد موفقی داشته باشند و در عرصه‌های پژوهشی تبیینی تا حدود کمتری موفق بوده‌‌اند.
در عرصه‌های پژوهشی و تحقیقی عمیق مطالعات زن و خانواده ضریب موفقیت کمتری نسبت به فعالیتهای تبلیغی در این عرصه داشته‌ایم البته تعداد معدودی از استادان و طلاب در سطح چهار به فعالیتهای علمی می‌پردازند و روند تولید علم شود نیز پس از گذراندن سطح شروع می‌شود و از میان تعداد زیادی از خروجی‌های سطح چهار تنها افراد معدودی توانایی تولید علم را کسب می‌کنند.
البته طبیعت فعالیتهای تخصصی سختی بیشتری نسبت به فعالیتهای دیگر دارد که مشکلات این کار برای بانوان نیز دوچندان است زیرا این بانوان وظایف دیگری نیز نسبت به خانواده خود دارند و حداقل باید نیمی از وقت خود را به خانواده خود اختصاص دهند.
ما کمبودهای خود را انکار نمی‌کنیم اما نیازمند این هستیم که نگاه‌هایی که به عرصه تخصصی علم می‌شود سطحی نباشد و از مسیر تخصصی واردشده و بتوانیم یک روند صحیح تعریف کنیم، ما سه برنامه پنج‌ساله برای این مرکز تعریف کردیم که برنامه اول ما ارتقای سطح تخصص هیئت‌های علمی بوده است، اولویت ما در برنامه پنج‌ساله دوم که در آن قرار داریم نیز این بوده است که تولیدات علمی ما تکثیر پیدا کند و در مرحله سوم نیز بین‌المللی شدن فعالیت‌ها را برنامه‌ریزی کرده‌ایم.
