نشست هم اندیشی با موضوع: «سویه های جنسیتی و خانوادگی معضل کرونا» روز چهارشنبه 27 فروردین ماه با حضور اعضای هیات علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده در سالن جلسات مرکز برگزار شد.
در ابتدای جلسه حجت الاسلام والمسلمین محمدرضا زیبایی نژاد رئیس مركز تحقيقات زن و خانواده طرح بحث نمود و بیان کرد: با شیوع بیماری کرونا مباحثی از سوی کارشناسان مطرح شد، مبنی بر اینکه اتفاق مهم معناداری در مقیاس تمدنی در شرف وقوع است. طیفی از تحلیل هایی ارائه شده است که از دو دریچه به این مقوله می نگرند، یک طیف معتقدند: برنامه ریزی ای برای عبور از یک نظم تمدنی به نظم تمدنی جدید و یک اتفاق تاریخی در حال وقوع است، دانشورانی که در گذشته ادبیات تولید کرده بودند و در مقیاس افکار عمومی حرفشان خریدار داشت، توانستند فضا را به سمت دیگری بکشانند، مستندانی می آورند که دنیا در حال عبور از نظم نئولیبرال به نظم جدیدی است که بعضی اسمش را جهانی شدن هوشمند با محوریت فضای مجازی و دیجیتال می‌گذارند. فضای مجازی در متن زندگی مردم بوده، ولی ساخت اقتصاد و نظامهای سیاسی و اجتماعی را بطور کلی تغییر نداده بود و الان فرصتی برای تخریب نظم سیاسی قبلی ایجاد شده است. از طرفی هم افرادیکه سردمدار این نظم جدید هستند کسانی می باشند که بیشترین سود را از این فضا خواهند برد، مانند بیل گیتس و دیگران. در آینده جهان، این افراد حاکمان فضای جهانی شدن هستند و با نفوس انسانی هزینه اش را پرداخت خواهند کرد.
عضو هیات امنای مركز تحقيقات زن و خانواده گفت: در این جریان طیف دیگری هم هستند که معتقدند، این مسئله یک اتفاق(معنوی) است، اتفاقی که آثاری بدنبال خواهد داشت و باعث می‌شود که مردم بیشتر یکدیگر را پیدا کنند، قدر همدیگر را بیشتر بدانند و باید دید مناسبات انسانی در این اتفاق چطورتر می شود؟ در این میان نیاز به قرائنی داریم که یک طرف را بتوانیم تقویت و براساس آن تحلیل کنیم یا اینکه براساس سناریوهای مختلف بتوانیم فضا را ترسیم نمائیم. مهم این است که اگر ما بخواهیم تحلیل کنیم تحلیل‌هایمان در چند سطح ممکن است. گاهی وقتها تحلیل مان در مقیاس تمدنی انجام می‌شود. گاهی وقتها هم، مقیاس تحلیل مان، در مقیاس اجتماعی است.
حجت الاسلام زیبایی نژاد تاکید کرد: مسائل مشترک اجتماعی برای جامعه مهم می‌شود. تا الان اگرگفتیم آلودگی هوا، کسی خیلی جدی نمی‌گرفت، وقتی می‌گفتیم یخهای قطب آب می‌شود کسی جدی نمی‌گرفت. ولی الان این احتمال است که این قبیل مسائل مشترک در مقیاس ملی و جهانی یک مقدار جدی تر بشود و انتظار داشته باشند، شما در این مسائل اعلام موضع کنید. آن وقت در این مسائل، یک مقدار با چالش مواجه ایم. قبلاً در سنت مان می‌گفتیم حوزه سه مسئولیت دارد پرورش محقق و استاد و مبلغ. یعنی تلقی دین، انتشار دین و تربیت نیروی انسانی که تبلیغ و انتشار دین کنند. ولی نظر مقام معظم رهبری در صحبتهایشان این بود که جریان راهبر دینی تربیت کنیم. راهبری جریان دین برای ما یک مسئولیت است. از روز اول منتقد بودیم که چرا روحانیت در مسائل اجتماعی که متن درگیر راهبرانه شان است به میدان نمی آید. راهبری دینی از متن غمخواری اجتماعی عبور می‌کند و این حرف درستی است. در بحث امر اجتماعی، مهم شدن خانه و خانواده دوباره اهمیت می یابد، یعنی دوباره خانواده ظرفیتهای خود را نشان می‌دهد، یعنی موقعی که می‌گویید برای پیشگیری خانه بهترین بیمارستان است و خانواده برای درمان معاضدت کند، زن به مثابه رکن اصلی در سلامت خانواده است.اینجا خانواده در مقابل فرد است ، آنهایی که در زندگی مجردی دارند به سختی می‌توانند بر ترس و اضطرابشان در این مسئله غلبه کنند ولی در فضای خانوادگی، غلبه بر این استرسها وجود دارد. در خانواده روحیه دادن به عضو بیکار، تقویت خانواده گسترده و حمایت از سالمندان وجود دارد و کم کم منطق خانواده گسترده در ذهن یک مقداری عقلانیت پیدا می‌کند. عطش نیاز به رابطه رحمی و رابطه اجتماعی بین افراد ایجاد می شود.
ایشان افزود: درست است که نزاع در خانواده وجود دارد، ولی اگر این مسئله طولانی بشود، خانواده برای مواجهه با آن، به یک منطقی به معنای افزایش قدرت درک تحمل در خانواده می‌رسد. اهمیت اعضای خانواده برای یکدیگر ملموس تر می‌شود، اهمیت تدوین سیاستها و برنامه‌های خانواده بنیان افزایش می یابد. ممکن است شما در بحث معماری اسلامی بگویید باید به سمت خانه‌هایی با فضاهای بزرگتر و با نشاط تر برویم که الگوهای شهرسازی ما عوض بشود و ظرفیت خانواده و حمایت از آن بیشتر مورد توجه قرار بگیرد. الگوهای مشارکتی خانواده تقویت شده است، شبکه‌های خانوادگی رحمی در فضای مجازی شکل گرفته است ممکن است به انسجام خانواده کمک کند. شبکه‌های اجتماعی خویشاوندی و خانواده محور ممکن است در آینده بیشتر تقویت بشوند. تنهایی در آینده مزیتش را از دست می دهد. خانواده به سمت دستیابی یک الگوی از اقتصاد و کارآفرینی برود که ریسکش کمتر باشد. اهمیت رابطه خانواده محله ممکن است در آینده بیشتر بشود. و آنجایی که ارتباطات ناگزیر با هم دارند به قواعد مدیریت ارتباطش بیشتر فکر نمایند. الگوهای تربیتی و آموزشی خانواده محور ممکن است بیشتر مورد توجه قرار بگیرد. الان ممکن است به گونه دیگری بازسازی شود، یعنی اگر وضعیت کرونایی به سال آتی تحصیلی کشیده بشود ممکن است منطق خودش را بیشتر نشان بدهد. جدا از اینکه آموزش مجازی تقویت می شود آموزش با محوریت خانواده و محله هم تقویت خواهد شد.
رئیس مركز تحقيقات زن و خانواده اشاره کرد:احتمالاً از جهات معنوی خانواده مناسباتش را با معنویت بازسازی خواهد کرد. بحث مهارت خانوادگی خیلی مهم می‌شود. بعضی های حضور مرد در خانه را فرصت می دانند، بنده می‌گویم فرصت و تهدید است. مرد که در خانه می ماند، اگر هوشمند باشد به این نتیجه می‌رسد که من تا حالا از مدیریت خانواده غافل شده بودم و از دیدن کار همسرم غافل شده بودم. باید به یک الگوی جدیدی از مناسبات خانوادگی برسیم که هم مزیت ارتباط درک متقابل را داشته باشد و هم ما را نسبت به مقوله تربیت بی توجه نکند و هم باعث نشود به حوزه مدیریت زن در خانه ورود بی مورد داشته باشیم. اگر از این فضا استفاده کنیم نقش مشاوران با محوریت دین مهم می‌شود.
کرونا ضعف های خانواده ایرانی را هم مشخص کرده است. ضعفهای مدیریتی ما را در مقیاس اجتماعی نمایان نمود. این چیز خوبی است که می‌توانیم بازسازی کنیم. انواع واشکال جدیدی از کار را در عرصه اقتصاد پدید آورد. کار محصول محور، یعنی قبلا کار ساعتی مدنظرتان بوده است الان کار محصول محور مورد توجه قرار می‌گیرد. در شرایط کنونی دورکاری می تواند به کارفرمایان ما قدرت رقابت اقتصادی بدهد.
ایشان در بازخورد آثار بیماری کرونا گفت: در آینده ممکن است با دگرگونی آداب و رسوم اجتماعی مواجه باشیم. و خیلی چیزها از رونق بیفتد مثل عروسی پر زرق و برق و خویشاوندان جرئت پیدا کنند که بر بعضی از فضاها(رسومات)غلبه یابند. در آینده بیمه عمر و سلامت مهم می‌شود و باید برای آن فکری کرد. در آینده موتور قدرت تحرک، فضای مجازی خواهد بود. درست است نقاط خلاء خودش را نشان داده ولی دیجیتال و فضای مجازی نقاط مزیتش را نشان می‌دهد. اقتصاد شما در فضای مجازی رونق دارد و جلوی بحران اقتصادی را می‌گیرد. در آینده، کشورما هم مجبور خواهد شد به بحث مدیریت فضای مجازی و ایجاد اینترنت ملی و راهبریش بیشتر از گذشته توجه نماید.
وی بیان نمود: علاوه بر فرصت ها و امیّدها، در فضای کنونی برخی چالشها را داشتیم و ممکن است با افزایش فضای فراغت رفتارهای ناهنجار بیشتر بشود. مدیریت اوقات فراغت برایمان مهم خواهد شد، باید راهبران اجتماعی بیشتر به آن فکر کنند. در آینده مسئله سالمندان برای ما مهم خواهد بود. الان وارد این فضا شدیم که مسئله سالمندان جلوی چشم ما قرار گرفته است و با پیری جمعیت، بیشتر خودش را نشان می دهد. دغدغه ما در معضل کرونا، دغدغه بحث زن و خانواده است و اگر قرار باشد که حرف روشنی بزنیم، این حرف روشن باید قاعده مند باشد. انتظار ما اینست که فهم درستی از تحولات میدانی داشته باشیم و مهمترش اینست که فهم درست از تحولات میدانی ما را به راهبردهایی برساند، که این راهبردها ممکن است،1) برای حاکمیت راهبرد باشد، 2) برای نهادهای پژوهشی راهبرد باشد، 3) برای خانواده‌ها راهبردی باشد که بتوانند از آن استفاده کنند.
جناب آقای دکتر کرمی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده گفت: قبل از اینکه وارد بحث تحولات مربوط به کرونا شویم، احتیاج داریم به چند مفهوم حساس بپردازیم، که در پرتوی این مفاهیم بتوانیم اتفاقی که در حال وقوع است را بهتر فهم نمائیم. برای اینکه این مسئله را بفهمیم از کدام ذخیرۀ مفهومی می‌توانیم وام بگیریم. مفهوم فاجعه و مفهوم مخاطره یا خطر، این دو مفهوم را بعنوان نقطه آغاز در نظر می‌گیرم، گیدنز در کتاب تجدد و تشخص مفصلاً به بحث مخاطره می‌پردازد که جامعه مدرن یکی از ویژگیهایش خطر و ادراک از خطر است. در واقع یکی از پیامدهای مدرنیته تجربه مخاطره است.
عضو شورای پژوهش مرکز تحقیقات زن و خانواده تاکید کرد: نکته بعدی بحث جهان وطنی است، الان درگیر بحث جهان وطنی هستیم، کرونا معلول جهان وطنی است و جهان وطنی معلول کروناست. یعنی دیالکتیکی اینجا اتفاق می‌افتد. اینکه یک مسئله ای در ووهان چین مسئله ما می‌شود مهم است، این مسئله من است. دیگر نمی‌توانم بگویم ایدز مسئله من نیست! نمی‌توانم بگویم کرونا مسئله من نیست! همانطور که نمی‌توانم بگویم لزبینیزم و هوموسکسوالیته مسئله من نیست. چه در ساحت فرهنگ و سیاست و اقتصاد و ساحت بهداشت، در واقع جهان وطن هستیم. از آن طرف خود کرونا جهان وطنی را تشدید می‌کند. جهان وطنی هم تهدید است و هم فرصت و باید ببینیم با این فضای پیش آمده چگونه مواجهه داشته باشیم. در عین حال از دلِ مفهوم مخاطره و مفهوم ریسک که ویژگی تمدن جدید و مدرنیته است ما به مفهوم اتونومی می‌رسیم. یعنی دوگانه مفهوم اتونومی و اصاله الاجتماع. یعنی اینکه امورات خودم را خودم ساماندهی کنم. «قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا»(تحریم-6). در این موضوع دوگانۀ طبیعت و صنعت جدی شده است. اینکه طبیعت و زمین مادرِ ماست و احترام این مادر را باید رعایت کنیم از حدّ شعار و حرف آمد به یک عینیتِ قابل فهم جهانی.
عضو هیات امنای مرکز تحقیقات زن و خانواده افزود: یکی از مسائلی که به عنوان مفهوم حساس می‌تواند به ما کمک کند این است که، درعین سیطره فضای مجازی، دریافتیم که دربارۀ اهمیت و سیطرۀ این فضا مبالغه شده است. در ادبیات این ایام، یکی از مفاهیم برجسته این بود که فضای مجازی در غیاب فضای حقیقی خیلی حرفی برای گفتن ندارد. یعنی امرِ واقع باید تولید شود آن را روایت و تکثیر کند. اگر امر واقع نباشد امر مجازی چندان اجازه بروز و ظهور ندارد.
سردبیر نشریه دوفصلنامه جنسیت و خانواده به دو مفهوم مدرنیته بازاندیشانه و بازاندیشی در مدرنیته اشاره نمود و به دلایل پژوهشی به بازاندیشی در مدرنیته تمرکز کرد و گفت: یک نکته ای که همیشه چالش داشتیم در فهم مدرنیته، سیطره مدرنیته بر ذهن، زبان و اندیشه ماست. یعنی وقتی می‌خواهم دیدگاهِ مطابقت را در معرفت شناسی در نظریات توجیه بررسی کنم، آن شبهه معروف، این بود که باید ما از ذهن فاصله بگیریم تا بتوانیم راجع به تطابق عین و ذهن داوری کنیم و این فاصله گرفتن عملاً ممکن نیست. در واقع چیزی را در علوم اجتماعی تست می‌کنند، هنوز خیلی برجسته نشده است، آزمایش تخیلی است. اینکه نشان بدهیم برساخت اجتماعی یعنی چی، به این تخیل‌ها احتیاج داریم که اگر خیلی از ساخت‌های اجتماعی امروز ما نبود، خیلی از برساخت‌های اجتماعی و فرهنگی امروز را نداشتیم واینها خیلی درهم تنیده و با هم پیوسته هستند. اینجا به یک ایزولاسیون احتیاج داریم. گاهی وقتها در خیال اتفاق می‌افتد و گاهی وقتها یک فرصت‌های نابی را جامعه، طبیعت و خدا در اختیار ما گذاشته است، درحال حاضر یک ایزولاسیونی اتفاق افتاده است که مخصوصاً در تحلیل تحولات و مسائل مربوط به خانواده برای ما خیلی مهم است. ببینید ما یک خانواده در هم تنیده با جامعه داشتیم که مرز خانواده و مرز اجتماع بهم ریخته بوده است و دقیقا نمی‌دانستیم خانواده کجاست. ولی همه اینها در یک فضای قرنطینه به چند معنا به ما امکان می‌دهد. به این معنا که: خرده واقعیت‌های مدرنیته خودشان را از هم ایزوله کنند و به باز تعریف خودشان بپردازند. کار، در زندگی ما کجاست؟ خانواده و روابط جنسی، رابطه پدر و مادر با فرزندان، رابطه زن و شوهر در کجای زندگیست؟ همه اینها بازاندیشی می‌شود. از یک طرف دیگر امکان پیدا می‌کنیم که در خود مدرنیته بازاندیشی کنیم و دیگری‌های مدرنیته را ببینیم.
حجت الاسلام و المسلمین دهقان معاون پژوهش مرکز تحقیقات زن و خانواده بیان کرد: بنظر می‌رسد "سویه‌های جنسیتی و خانوادگی معضل کرونا" گرانبهاء باشد. لذا با این هدف این نشست را برگزار کردیم که بارش فکری باشد و ابعاد مختلف این حوزه از جهت فلسفی، جامعه شناختی، روانشناختی و الهیاتی اش به بحث گذاشته شود و از برآمد و برآیند اندیشه‌ها بتوانیم به نقشه مشخص و روشنی از موضوع برسیم. چند نمونه از فجایعی که در دنیا مطرح بوده مانند: یازده سپتامبر برای جامعه امریکایی از حیث زوال اعتماد به ساختار موجود قابل اهمیت بوده و سونامی که برای منطقه آسیای جنوب شرقی خیلی اهمیت داشته است را در گذشته شاهد بودیم که مقداری مشابه معضل کرونا بوده است. بنظر مروری بر فضای جهان در آن دو قضیه و عبور از آن می تواند برای بحث کرونا درس آموز باشد. گرچه ارتباطات اجتماعی حال حاضر تفاوتهای خیلی قابل چشمگیری با آن زمان پیدا کرده است.
ایشان بحث خود را در سه حوزه 1) بحث فلسفه دینی، 2)جامعه شناسی دینی و 3)روانشناسی دینی که هر سه بحث در مورد فجایع قبلی مباحث قابل اعتنایی داشته است. دسته بندی و ارائه نمودند.
در بحث فلسفه دینی سه مسئله: 1. تصور از خدا و مداخله خدا، 2. مسئله شر، 3. نیاز انسان به خدا، مسائلی بود که در خارج و داخل کشور مطرح شد و بحثهای مهمی به همراه داشت، ایشان در این خصوص و مسئله ارتباط دین و علم نکاتی را توضیح داد و سپس به جامعه شناسی دینی در جامعه ایرانی و روانشناسی دین پرداخت. برخی در واقع رابطه علم و دین را مطرح کردند. برخی گفتند: این اتفاق نشان می‌دهد دین هنوز کارکرد دارد. در مقابل برخی آمدند از کارکرد دین انتقاد کردند. مسئله شر که خیلی مسئله پررنگی است در مسئله سونامی بحثهای علمی بسیاری مطرح شد. در فضای جهانی حال حاضر ندیدم مسئله شر دوباره مسئله مهمی باشد،و مسئله نیاز به خدا هم بحث مهمی است.
ایشان در بحث جامعه شناسی دینی در جامعه ایرانی اشاره کرد: به نظر بنده شبکه دینی مردمی خدمت رسانی در جامعه دینی، خیلی امیدوارکننده است. یک شبکه‌ای که شکل گرفته از سیلها و زلزله کرمانشاه و اکنون ادامه پیدا کرد و به خوبی توانست این شبکه که در اربعین‌ها شکل گرفته بود همان مفاهیم و فرآیندها و خدمات را در خدمتهای مردمی که شاید ارتباط مستقیمی با مفاهیم دینی ندارد، بازتعریف کند. نذر سلامت، انفاق و صدقه جا افتاد، در زلزله کرمانشاه یا بحث سیل، مسجد محوریت نداشت. بیشتر هیئتها و نیروهای جهادی محوریت داشتند ولی در موضوع کرونا مسجد محوریت پیدا کرد، در مسجد محله ها نذرها به راه افتاد.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده افزود: در بحث روانشناسی دین، این خیلی اهمیت دارد که نشان می‌دهند اولاً آیا شخص گرایش دینی دارد؟ این مقدمه لازم است مثلا در واقعه از دست دادن فرزند، تنها مفاهیم دینی است که توانسته این وقایع را مقداری تسلی بدهد.
از لحاظ تمدنی شاید تحلیلهای تمدنی ما زیاد درست نباشد، ولی دنیای متفاوت‌تر پیش رو داریم. یعنی دنیای بعد از ایدز و قبل از ایدز متفاوت بود. ایران بعد از زلزله کرمانشاه متفاوت بود. پیشبینی می‌شود با توجه به پیشرفتها، واکسن درمانی بیماری کشف شود. اما از نظر تمدنی یک تلنگر خیلی مهمی خواهد داشت. لکن وقتی می‌خواهد توضیح بدهد که عقلانیت مدرن چه تفاوتی با عقلانیت قبل از خودش دارد. یکی از ویژگیهایی که ذکر می‌کند خوشبینی است. می‌گوید دوران عقلانیت مدرن، همه ویژگیهایش ویژگیهای معرفتی نیست. اولین ویژگی که ذکر می‌کند خوشبینی است. انسانها خوشبین بودند که عقلانیت مشکلات شان را حل می‌کند. بنظرم یکی از ویژگیهای دوران کرونا این بود که مقداری خوشبینی که پیامدش اعتماد است را از بشر گرفت. خوشبینی به نظم موجود جهانی و پیشرفت تکنولوژی و خوشبینی به جهانی شدن. خوشبینی که رفت بنظر می رسد نخبگان و نیروهای تاثیرگذار یک مقداری واقع گراتر و جهانی عمل می‌کنند.
حجت الاسلام و المسلمین دهقان تاکید کرد: در حوزه خانوادگی، برای زندگی خانوادگی در شرایط بحران کرونا آماده نبودیم. بدین معناکه یک دفعه قرار گرفتن در یک نظم جدید درون خانواده و عدم آمادگی برای این نوع زندگی. این مدل زندگی برای مردی که مثلاً برای 4 ساعت در خانه ماندن، روابطش را با همسرش و بچه هایش تنظیم کرده بود یک دفعه ده تا دوازده ساعت در خانه بخواهد بماند کل روابط خانواده که پیشتر تنظیم شده بود را از بین برد. هم ذهنیت خانمها و هم روابط با بچه‌ها را برهم زد و از طرفی هم معضل کرونا، از لحاظ اقتصادی روی وضع خانواده‌های قشر پایین تاثیرگذار بود. فشار اقتصادی تاثیر مستقیمش در خانواده هاست. برخی از خانواده‌ها از لحاظ روانی با شرایط خیلی بدی مواجه می باشند
شایان ذکر است در این نشست 3 ساعته اعضای محترم هیات علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده حاضر در جلسه، پیرامون معضل کرونا در موضوعات ذیل به بحث تبادل نظر پرداختند.
تغییر نظم نقشها در خانواده؛
بحث حضور اجتماعی زنان؛
ظرفیتهای خانواده در بحران کرونا؛
فعالیتهای اقتصادی و خانواده؛
تغییر آداب و رسوم خانوادگی؛
بحث استرس و اضطراب که مشکل خاص زنان در کرونا می باشد؛
حوزه مسکن؛
رابطه نهادی خانواده با سایر نهادها؛
خانواده و معنویت یا خانواده و دین؛
بحث فرزندآوری و جمعیت؛
بحث خانواده و مدیریت پزشکی؛
