عضو هیئت علمی پژوهشکده زن وخانواده با بیان اینکه محققان باید در رویکرد ارائه مسئله به قرآن در بحث استناددهی دقت زیادی داشته باشند، گفت: توجه‌نکردن به فرهنگ شفاهی دوره نزول از آفات تحقیقات قرآنی است.
به گزارش روابط عمومی پژوهشکده زن و خانواده، حجت‌الاسلام والمسلمین مجید دهقان، عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده، در نشست علمی «نقد کتاب زن در قرآن» که چهارشنبه 25 تیرماه در سالن نشست های پژوهشکده زن و خانواده به صورت وبینار برگزار شد، به عنوان ناقد گفت: این کتاب برای مقطع کارشناسی ارشد در رشته‌های مرتبط تألیف شده و دارای متن روان و بسیار خوبی است و مطالعه‌کننده با دیدگاه‌های مفسران در مورد مسائل زنان آشنا می‌شوند.
وی افزود: این کتاب، آموزشی و مولف آن(حجت‌الاسلام والمسلمین حسین بستان) فرد فاضل و محققی است، زیرا وی همراه با مباحث حوزوی، به علت تحصیلات علوم اجتماعی، بحث مطالعات زنان را به صورت آکادمیک پیش برده است.
حجت‌الاسلام دهقان با بیان اینکه ما در مطالعات خودمان گاهی با مسائل روز مانند سقط جنین و اشتغال زنان، سراغ قرآن می‌رویم، اضافه کرد: امروزه به این رویکرد نیاز دوچندان داریم تا حرفی برای گفتن در علوم روز داشته باشیم و بتوانیم مسائل مبتلابه جامعه را حل کنیم.
دو رویکرد به قرآن
وی ادامه داد: گاهی در بدیل این نوع رویکرد به متن، سراغ فهم متن فارغ از مسائل روز می‌رویم؛ یعنی متن در یک زمان و فرهنگ و بافت تاریخی نازل شده مورد بحث قرار می‌گیرد؛ در این رویکرد، مسائل روز به متن عرضه نمی‌شود، بلکه متن خالی از موضوعات روز مورد تحقیق قرار می‌گیرد.
حجت‌الاسلام دهقان تصریح کرد: در این رویکرد، مباحثی مانند جایگاه زن در عصر جاهلیت و تغییر جایگاه زنان در دوره بعثت پیامبر، مواجهه پیامبر با زنان شاخص و قریشی مکی و نحوه رفتار ایشان با سایر زنان برای تغییر این جایگاه مورد تحقیق قرار می‌گیرد؛ در این رویکرد، قصه زنان پیامبر و … هم موضوعیت دارد، اما اشتغال زنان، سقط جنین و کنش سیاسی زنان در این رویکرد مورد بحث نیست، زیرا در آن دوره، مسئله نبوده است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده با بیان اینکه دو نوع مواجهه با اسلام می‌توانیم داشته باشیم؛ اضافه کرد: اول مواجهه تاریخی که از دوره بعثت، آغاز و طبق خوانش اهل سنت تا پایان حیات پیامبر و در تفکر شیعه تا زمان غیبت ادامه دارد و دیگری مواجهه معرفتی با اسلام است که برای حل مسائل روز به سراغ متن می‌رویم. در رویکرد دوم نیز باید توجه داشت که نباید متن را تاریخ زدایی کرد و حتی برای پاسخ به مسئله امروز نیز باید متن در بافت خود مطالعه گردد.
وی افزود: رویکرد به متن برای دریافت پاسخ مسائل امروز، آفاتی نیز دارد که باید مراقبت نمود و آن اینکه به سرعت مسئله استناد را پشت سر می‌گذارند؛ یعنی مثلاً وقتی بحث اشتغال امروزی مطرح می‌شود در استناد، به چوپانی دختران حضرت شعیب یا برای اثبات کنش سیاسی زنان، به بیعت زنان با پیامبر(ص) اکتفا می‌شود؛ همچنین در بحث جمعیت و فرزندآوری و طلاق و زاد و ولد به معدود و محدود کنش‌های صدر اسلام استناد می‌شود.
حجت‌الاسلام دهقان بیان کرد: در مطالعات باید به این نکته توجه کنیم که گرچه ازدواج و کنش سیاسی و اجتماعی، واژه‌های یکسانی با صدر اسلام هستند، ولی مفهوم کنش سیاسی زنان در جامعه امروز با بافت قبیله‌ای دوره پیامبر(ص) قابل قیاس نیست، یا دولت و حاکمیت زمان پیامبر(ص) با دولت امروز قابل قیاس نیست، لذا توصیه امام علی(ع) به یک حاکم اسلامی دقیقاً در مدل امروزی دولت و حکومت، قابل تطبیق نیست.
وی در بحث مواجهه قرآن و علم با طرح این سؤال که آیا اولین نوع روابط زن و مرد در نسل بشر، تجردگزینی یا زندگی خانوادگی بوده است؟ اظهار کرد: برخی با استناد به اینکه در قرآن اولین انسان، یعنی آدم همسر داشته، نتیجه می‌گیرند که اولین نوع زیست، خانوادگی بوده است. این بحث در مورد خلقت زمین و داروینیسم هم مطرح است؛ ولی آیا خوانش‌های قرآنی در برابر خوانش‌های علمی قرار دارند؟ معتقدم در اینجا باید استنادات با دقت بیشتری مطرح شود.
وی افزود: ممکن است کسی این اشکال را به ما بگیرد که نوع زندگی انسان‌ها در کره زمین امری متفاوت از خلقت آدم(ع) است و اگر قرآن غیر از آدم را بیان نکرده، نه اینکه نبوده است، بلکه نخواسته به آن بپردازد، کما اینکه برخی روایات وجود دارد که قبل از آدم هم، انسان‌هایی روی زمین زیست داشته‌اند.
لزوم دقت در استناد به قرآن
حجت‌الاسلام دهقان اظهار کرد: آنچه در متن قرآن بازنمایی می‌شود از زاویه دید قرآن است نه از زوایه دید انسان و لزوماً در واقع زندگی تاریخی از زاویه دید ما مطابقت کامل ندارد؛ مثلاً قرآن از نگاه خود به دوره قبل از اسلام، جاهلیت می‌گوید، ولی یک تاریخدان نمی‌تواند با استناد به این واژه به بحث تاریخی بپردازد و عرب قبل از اسلام را فاقد عقلانیت و مشحون از خرافات بداند؛ لذا از منظر تاریخی، عرب قبل از اسلام بی‌تمدن و بی‌عقلانیت نبوده است، ولی از زاویه دید اسلام که نگاه عقیدتی و ایمانی دارد، قبل از اسلام جاهلی بوده است.
وی اظهار کرد: در مورد پدیده زنده به گور کردن دختران، برخی می‌گویند چون قرآن به صورت محکم با این پدیده زشت برخورد کرده است، بنابراین رواج تاریخی داشته است، ولی نهی این ناهنجاری نمی‌تواند گویای رواج حداکثری آن باشد؛ طبق برخی نقل‌ها در چند قبیله رواج داشته و فراگیر نبوده است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده، اظهار کرد: گاهی این سؤال مطرح است که چرا قرآن برای خدا لفظ مذکر به کار برده است؛ این اشکالی است که فمنیست‌ها به متون مقدس وارد می‌کنند، برخی در پاسخ گفته‌اند که در عربی، لفظ مذکر دو نوع است؛ مذکر مجازی و حقیقی و استفاده از الفاظ مذکر برای خدا، مجازی است؛ بنده معتقدم که اشکال فمنیست‌های مستشکل این است که چرا معامله مردانه با خدا شده است، ولو در استعمال مجازی؟
وی درباره حکم ضرب در آیه 34 سوره نساء اظهار کرد: مولف کتاب زن در قرآن گفته که «ضرب» به همان معنای زدن است و نه غیر آن که برخی توجیه کرده‌اند؛ البته وی معتقد است که ضرب نباید تحقیرآمیز و دیه‌آور باشد؛ اما در فرهنگ امروز چون ضرب، معنای تأدیب ندارد و ممکن است روابط خانوادگی را بدتر کند، شاید به عنوان ثانوی بتوان جواز آن را به چالش کشید.
حجت‌الاسلام دهقان تأکید کرد: بنده معتقدم اگر با عناوین ثانوی بتوانیم مشکلات را حل کنیم، در همه موارد این مسئله تسری خواهد یافت، و آیا مولف محترم می پذیرد که در موارد مشابه نیز از حکم ثانوی با این محدوده وسیع استفاده کنیم. همچنین اینکه گفته شده ضرب، راهی برای حل دعوای خانگی است بدون مراجعه به دادگاه، جای بحث دارد، زیرا ما گاهی خانواده را در جامعه قبیلگی بحث می‌کنیم و گاهی خانواده را در جامعه قرن حاضر در نظر می‌گیریم، در جامعه قبیلگی نهادهای عمومی ماننده دادگاه وجود نداشته است که در مقایسه با آن دعواهای خانوادگی را بسنجیم.
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین حسین بستان عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و نویسنده کتاب"زن در قرآن" ضمن تبیین دو رویکرد تاریخی و مسئله‌محوری به قرآن، تأکید کرد: امروز اگر رویکرد حل مسئله در رجوع به قرآن نداشته باشیم، در معرفت دینی با مشکل روبرو می‌شویم، در مسائل زنان در هر بخشی مانند اشتغال و… که وارد شویم، نمی‌توانیم از سؤالات و شبهات رها شویم، زیرا این مباحث آمیخته با شبهات شده است.
حجت‌الاسلام بستان با بیان اینکه اگر بتوانیم بحث کلامی حوزه زنان را از مباحث دیگر منفک کنیم، در این صورت بحث کم‌فایده‌ای به مخاطب ارائه خواهد شد، افزود: ما وقتی می‌خواهیم برای حل مسائل روز به متن رجوع کنیم، این سؤال وجود دارد که آیا قصد فهم متن را داریم یا می‌خواهیم به سؤالات پاسخ دهیم.
استاد حوزه اضافه کرد: بنده دو رویکرد یعنی تاریخی و حل مسئله به قرآن را رد نمی‌کنم، زیرا کسی می‌تواند اسلام را از زاویه تاریخی، نگاه و بررسی کند و دیگری ناظر به حل مسائل امروز به تحقیق در مورد متن بپردازد. البته رویکرد دوم برای محققان امروز اولویت دارد و اگر ما این مسیر را نرویم، در معرفت دینی با مشکل روبرو می‌شویم.
حجت‌الاسلام بستان بیان کرد: این دغدغه مصلحان بزرگی مانند شهید صدر، امام خمینی، علامه طباطبایی و شهید مطهری و… است؛ این بزرگواران رویکرد حل مسئله و استنطاق از متون را داشته‌اند؛ زیرا با حرکت شتابان و سریع جهان نمی‌توانیم با رویکرد اول همراهی داشته باشیم و عقب‌ماندگی‌ها را جبران کنیم.
استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: اکثر پژوهش‌های ما باید در این رویکرد انجام شود، البته نه اینکه سراغ مباحث عمیق تاریخی نرویم، ولی اولویت با این رویکرد است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه منکر آفات این رویکرد نیستم و باید سعی کنیم در مدیریت بحث، این نقایص را برطرف کنیم، اظهار کرد: از یک‌طرف نباید در هزار و ۴۰۰ سال قبل بمانیم، زیرا اگر ماندیم، نمی‌توانیم از قرآن برای حل مسائل روز بهره ببریم، اما از آن طرف، اگر به سمت تحمیل نظرات جدید به قرآن برویم، این هم خطا است.
سطحی‌نگری؛ عامل تقابل میان قرآن و علم
نویسنده کتاب زن در قرآن، تصریح کرد: در مواجهه نظریات علمی و دیدگاه قرآن، معتقدم نباید به صورت ساده و سرسری این دو را در تقابل قرار دهیم و تضاد میان علم و قرآن ایجاد کنیم. و بنده هم در این کتاب، تلاش کرده‌ام که گرفتار این مسئله نشوم.
وی با اشاره به اقدام جامعه جاهلی در زنده به گور کردن دختران، اظهار کرد: بنده در این مورد در کتاب زن در قرآن، بحث تاریخی ندارم، بلکه به صورت گذرا چند آیه که مرتبط با خشونت علیه دختران در دوره جاهلیت بوده بحث شده و دیدگاه مفسران را آورده‌ام؛ در مورد زنده به گورکردن دختران در عصر جاهلیت هم که در سوره تکویر، آیه نهم به آن اشاره شده، می‌تواند قرینه برای رواج این پدیده زشت در آن دوره باشد.
حجت‌الاسلام بستان با بیان اینکه ما در هر موردی که قرآن به آن پرداخته، نمی‌توانیم آن را دلیل رواج بگیریم، ولی در این مورد می‌تواند دلیل بر رواج باشد، اظهار کرد: مقایسه میان فقه و قرآن هم در این زمینه درست نیست؛ زیرا فقها در فقه، صرفاً مباحث کثیرالاتفاق را بحث نمی‌کنند، لذا اگر فقیه به استفتایی پاسخ داد، دال بر رواج آن مسئله نیست، ولی قرآن اولاً با فقه تفاوت دارد، زیرا نظر خداست؛ ضمن اینکه وقتی مطلبی در چندین آیه مختلف(تکویر، زخرف و …) مورد توجه قرار می‌گیرد، می‌تواند دال بر رواج و اهمیت آن باشد و به همین دلیل قرآن هم به نحو پررنگ علیه زنده به گورکردن موضع گرفته است.
وی افزود: بقایای فرهنگی زنده به گورکردن دختران تا زمان نزول قرآن مسئله رایجی بوده و حتی در روایت است که فردی از زنده به گور کردن ده فرزند دخترش به پیامبر(ص) خبر داد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در مورد به کار رفتن ضمایر مذکر در مورد خدا که برخی آن را ضد زن توصیف می‌کنند، بیان کرد: به لحاظ فلسفی و کلامی، نسبت مذکر دادن به خدا غلط است و اطلاق حقیقی اصلاً درست نیست، لذا گفته‌اند اطلاق مجازی دارد و اگر کسی به این اطلاق هم ایراد وارد کند، در پاسخ می‌گوییم دغدغه قرآن و هدفش تصرف در زبان عربی و تغییر دادن کلمات زبان عربی نبوده است، بلکه قرآن در بستر زبان رایج آن دوره و قواعد محاوره‌ای اینگونه الفاظ را به کار برده است.
حجت‌الاسلام بستان تصریح کرد: ما قصد نداریم دو رویکرد حل مسئله و بحث تاریخی را روبروی هم قرار دهیم، بلکه هر دو را در هم ادغام می‌کنیم و در مطالعات فقهی ما هم این مسئله وجود دارد. مثلاً وقتی می‌خواهیم روایتی فقهی از ائمه را بفهمیم تا به یک مسئله روز پاسخ دهیم، باز باید اشراف تاریخی هم داشته باشیم.
کانال پژوهشکده زن و خانواده در سروش
https://sapp.ir/womenrc
کانال پژوهشکده زن و خانواده در ایتا
https://eitaa.com/womenrc
با ما همراه باشید
