هشتمین جلسه هم اندیشی اعضای هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده در راستای غنابخشی به مبانی نظری و ادبیات همایش بین المللی خانواده مقاوم صبح یکشنبه 30 بهمن در این پژوهشکده برگزار شد.
به گزارش دبیرخانه همایش خانواده مقاوم، در این نشست «شاخص های مفهوم مقاومت در علوم اجتماعی» در قالب طرح بحث به ترتیب توسط خانم ها دکتر حاجی اسماعیلی و زارع، از اعضای هیئت علمی گروه مطالعات اجتماعی پژوهشکده زن و خانواده ارائه شد و در ادامه، سایر حاضران به تبادل نظر و نقد این دو مبحث پرداختند.
در ابتدای این نشست خانم دکتر حاجی اسماعیلی بحث خود را در سه بخش "مروری اجمالی بر مفهوم مقاومت در جامعه شناسی و علوم اجتماعی، مقاومت در برابر جهانی شدن و نمود و اشکال آن، و شناسایی بهترین تقریر از مقاومت که بیشترین ظرفیت را در برابر جهانی شدن داشته باشد"، ارائه کرد.
دکتر حاجی اسماعیلی ابتدا مفهوم مقاومت را مفهومی متداول در علوم انسانی خواند و گفت: در نگاه نخست به نظر می رسد کاربرد مفهوم مقاومت، بیشتر در جامعه شناسی سیاسی باشد اما با توجه به وجود مفهوم عاملیت در جامعه شناسی که به مفهوم مقاومت خیلی نزدیک است، می توان گفت مفهوم مقاومت در حوزه جامعه شناسی و علوم اجتماعی هم می تواند جایگاه ویژه ای پیدا کند.
وی با اشاره به مباحث جان فوران در کتاب مقاومت شکننده که به بررسی تعامل ساختارهای از پیش موجود جامعه ایران با فشارهای خارجی حاصل از رابطه این کشور با غرب در الگوی نظام های جهانی پرداخته، اظهار داشت: فوران در این کتاب، مقاومت را امری جمعی و هدفمند می داند و مفهوم تنش را محور قرار آن می دهد که در قالب های مختلفی از جمله اعتراض، جنبش، کودتا، انقلاب، جنبش های جدایی طلبانه و ... ظهور و بروز پیدا کرده و منجر به مقاومت بخش های مختلف جامعه در برابر واقعیت های سلطه خارجی و خودکامگی دولتی می شود.
عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده، مقاومت را از نظر فوران دارای شکلی سازمان یافته، آگاهانه و عینی و مترادف جنبش دانست و افزود: این یک نظریه درباره مقاومت است اما همه به این شکل نظر نمی دهند، مثلا "اندی بنت" معتقد است در مدرنیته رشد روزافزون رسانه های جهانی و صنایع مصرفی باعث شده است که طیف فزاینده ای از مقاومت در قالب "پاد فرهنگ ها" ظهور پیدا کند و این پاد فرهنگ ها شامل استراتژی ها و سبک های زندگی متفاوتی است که سبب شده کارکردهای فرهنگی مدرنیته را طرد و نفی کند و یک قرائت از مقاومت هم همین است.
دکتر حاجی اسماعیلی در ادامه به مرور آرای کاستلز پرداخت و گفت: وی نیز چیزی مشابه همین قرائت دارد و در بحث از جامعه شبکه ای، از تقابل فرد و جامعه سخن می گوید و معتقد است در این جامعه شبکه ای کنترل فرد بر زندگی خودش از بین می رود و باعث می شود هویت های مقاوم ظهور پیدا کنند که کاستلز آن را در قالب جمع های دینی، فرهنگی، ملی، قومی و محلی ترسیم می کند.
وی همچنین درباره رابطه میان قدرت و مقاومت در مباجث جامعه شناختی گفت: به طور کلی در جامعه شناسی، قدرت و مقاومت با هم دیگر نسبت تنگاتنگی دارند و بیش از هر چیزی مقاومت با قدرت تعریف می شود. در جامعه شناسی یک فهم سنتی از قدرت وجود دارد و یک چرخش پست مدرنیستی که فوکو آن رامطرح می کند؛ فهم سنتی همان رفتار انضمامی قابل مشاهده ملموس و عینی مبتنی بر اعمال زور به اوبژه است که او را وادار به کار می کند اما در چرخش پست مدرنیستی قدرت معنایی دیگر پیدا می کند و به معنی مجموعه ای از روابط است.
خانم دکتر حاجی اسماعیلی افزود: فوکو در این نظریه، قدرت را پخش می بیند ولذا نوعی آزادی در این قدرت، نهفته است. در این نظریه، پیش شرط قدرت دو چیز است: اینکه فرد مورد اعمال فشار را به رسمیت بشناسیم و در واقع منتظر این باشیم که در مقابل قدرت اعمال شده بر فرد با مجموعه ای از واکنش ها، پاسخ ها و تدابیر ممکنه از طرف وی مواجه باشیم. لذا مفهوم آزادی ارتباط تنگاتنگی با قدرت دارد.
وی در بررسی آرای سایر جامعه شناسان در این باره گفت: این مفهوم از قدرت در بحث جامعه شناسان متعددی وجود دارد مثلا کسانی که قائل به تلفیق ساختار و عاملیت هستند یعنی تاکید نه صرفا بر ساختار است و نه بر عاملیت و در واقع تلفیقی از هردو است. متفکرانی مانند بوردیو و گیدنز مهمترین کسانی اند که در جامعه شناسی به تلفیق ساختار و عاملیت معروف هستند که همان مفهوم مقاومت فوکویی مدنظرشان است. مثلا بوردیو در بحث از "عادت واره" و "میدان" ، "عادت واره" را ایده ها و سلایق حاصل از تعامل فرد با فضای اجتماع و در واقع میدان می داند ولی آن ارزش هایی که در فرد شکل می گیرد در واقع به خاطر استقلال نسبی عامل ها نوعی خلاقیت نیز در آن ها به وجود می آید که به کمک آن دست به کنشگری می زنند و در واقع عادت واره و میدان لازم و ملزوم هم می شوند.
این پژوهشگر مطالعات اجتماعی در توضیح این مطلب گفت: از طرفی وقتی ما در میدان قرار بگیریم عادت واره ها شکل می گیرند و از طرف دیگر عادت واره ها منجر به کنش های خلاقانه از طرف فرد می شود و می بینیم که مفهوم مقاومت در این جا به یک معنای دیگر وجود دارد چون بوردیو در آنجا بحث استراتژی ها را مطرح می کند که در واقع همان مضمون مقاومت را می شود از این استراتژی ها استیاد کرد زیرا استراتژی ها به تعامل عادت واره و میدان منجر می شود یعنی آن را ترسیم می کند و می توان گفت که این تلاشی برای حل مساله ساختار-عاملیت است یعنی نه این باشد و نه آن.
خانم حاجی اسماعیلی آرای گیدنز در این باره هم اشاره کرد و گفت: گیدنز در بحث سیاست زندگی، مضمون مقاومت را مطرح می کند. منظور گیدنز از سیاست های زندگی ، آزاد سازی افراد و گروه ها از قید و بندهایی است که مانع از دستیابی فرد به فرصت های موجود در زندگی می شود و در واقع همان معنایی است که به نوعی مقاومت را تداعی می کند چون منظورش رهایی از ثبات و تغییرناپذیری سنت و رهایی از نظام های سلسه مراتبی است. بنابراین گیدنز هم مفهوم مقاومت را در بحث هایش دارد.
وی به نظریات دوسرتو هم گریزی زد و افزود: نظریه پردازان دیگری هم هستند مانند دوسرتو که از مهمترین نظریه پردازان زندگی روزمره است. او از تضاد وکشمکش زندگی روزمره سخن گفته و از واژه تاکتیک برای تحلیل مقاومت استفاده می کند و تاکتیک را راهکارهای مقاومت افراد عادی در برابر نظام قدرت می داند که طبق آن افراد عادی با نظم موجود همنوایی می کنند و هنجارهایی را که نظام قدرت به آنها تحمیل می کند می پذیرند اما مثلا شیوه های عمل متفاوتی دارند یعنی از آن فضا به نحو دلخواه خود بهره برداری می کنند که این هم به مفهوم قدرت-مقاومت فوکو نزدیک می شود.
خانم حاجی اسماعیلی سپس به بیان وجه مشترک این آراء پرداخت و گفت: افراد دیگری بحث هایی نزدیک به این معنا دارند ولی وجه مشترک همه آنهایی که مقاومت-قدرت را مطرح می کنند این است که معتقدند باید یک کنشی شکل بگیرد و یک اتقافی بیفتد تا مقاومت به منصه ظهور برسد و فرد احساس تضاد و تقابل با وضع موجود کند و اینکه این مقاومت در محمل زندگی روزمره اتفاق می افتد یعنی وقتی اتفاق می افتد افراد دیگر آن را بدیهی و عادی بدانند و در واقع، کنش مبتنی بر مقاومت فرد را امری مجرمانه تلقی نکنند. مثلا لوی در مورد گروهی قبیله ای بومی در شمال مکزیک نشان داده است که چطور آنها از اقلام زندگی روزمره مثل اسلحه های سنتی به عنوان تولید خود و ابراز مقاومت استفاده می کنند و وقتی کسی می بیند آن را مجرمانه و غیرعادی نمی داند.
وی افزود: طبق این نظریه ها مقاومت دو نوع است: مقاومت در برابر نظام حاکم و دولت و مقاومت در برابر جهانی شدن ؛ و این دو با هم متفاوت است. مقاومت نوع اول در قالب جنبش و اعتراض به نظم موجود است که موضوع بحث ما نیست اما در معنی دوم مفهوم مقاومت دارای ادبیات مستقلی است و دسترسی به آن داریم و نیازی به تهی کردن آن از معنای خود و تهیه معنای جدید و هماهنگ با هنجارها و ارزش های ما نیست. مقاومت در معنای دوم، خود به دو شکل سامان یافته و اعلام شده و با قدرت و نیز به صورت یک مخالفت رومزه در متن زندگی سیاسی فرهنگی دیده می شود، مثلا نهادهای مدنی، خانواده، مدرسه، رسانه ها و مساجد می توانند معنای جدیدی به زندگی روزمره ببخشند بدون اینکه در ظاهر مشخص باشد مقاومتی در حال شکل گیری است.
خانم دکتر حاجی اسماعیلی درباره شکل های مختلف مقاومت در برابر جهانی شدن گفت: جهانی شدن، شکلهایی از مقاومت ایجاد می کند که لزوما در برابر دولت نیست حتی بعضی از آن ها دولت را دور می زنند مثل جنبش های مربوط به نابودی محیط زیست، اما شبکه هایی را در عصر جهانی شدن می توان نام برد که فاقد قدرت سازمانی هستند و گاهی بدون اینکه درگیر مبارزه آشکار باشند معنایی به زندگی روزمره می دهند که به مقاومت در برابر شرکت های فرامرزی و جهانی می پردازد، مثلا در جوامع صنعتی پیشرفته شبکه هایی هستند که خانواده و دوستان در سبک زندگی و مصرف، با انتخاب نوع مصرف مقاومت را شکل می دهند مانند استفاده نکردن از تن ماهی هایی که باعث کشتار دلفین ها شده یا خرید قهوه از تولید کننده محلی به جای شرکت های جهانی.
وی ادامه داد: مقاومت ها در برابر جهانی شدن از یک لحاظ به انواع، اشکال، عرصه ها، راهبردها، و عاملان آن تقسیم می شوند. از لحاظ شکل در قالب کل فعالیت های روزمره و سبک زندگی مثل نوع پوشش و خرید و مصرف دیده می شود اما عامل های آن قبلا گروه های روشنفکری، شورشی ها و دانشجوها بودند ولی الان وسیع تر شده و حتی به تولید کننده های خانگی و خانواده ها رسیده که با کنش های خود می توانند تولید کننده مقاومت باشند. در عرصه های مقاومت هم به خاطر درهم نوردیده شدن مرزهای جغرافیایی به علت جهانی سازی دیگر با دوگانه عمومی خصوصی مواجه نیستیم و همه عرصه ها ی زندگی روزمره، عرصه مقاومت تلقی شود که با خلق کنش های جدید افراد به صورت دو گانه تسهیل و مقاومت در برابر جهانی شدن اتفاق می افتد.
وی درباره راهبردهای مقاومت در برابر جهانی شدن اظهار داشت: راهبردهای مقاومت در برابر جهانی شدن هم متفاوت است، افراد می توانند دیگرانی را که دارای دغدغه مشترک با آنان هستند پیدا کرده و پیوندهای عینی و ذهنی با آنها برقرار کنند. مثلا جنبش های محلی با کمک همین شبکه های اجتماعی فرامرزی و جهانی می شوند و اصطلاح glocal اشاره به همین پدیده دارد که نمود و سرعت مقاومت را بیشتر می کند.
خانم دکتر حاجی اسماعیلی در بخش دوم سخنرانی خود در پاسخ به اینکه کدام یک از این نظریه ها درباره مقاومت بیشتر به کار موضوع مورد نظر همایش می آید اظهار داشت: برخی از این نظریه ها قائل به تغییر سیاسی و جنبش است اما برخی دیگر وجهه ای نرم و فرهنگی دارد که ناظر به سبک زندگی است مانند نظریه بوردیو و گیدنز که در سنت مطالعات فرهنگی جای گرفته و از عمل سیاسی، خبر زیادی در آنها نبوده و قابل استفاده و معنا دهنده به سبک زندگی است. وی اضافه کرد: آنچه در جهانی شدن مهم است پیوند چند بحث جهانی شدن، فرهنگ، قدرت فرهنگ و بحث شهروندی با یکدیگر است.
در این میان، فرهنگ از همه مهمتر است که زیرساخت آن شهروندی است. فرهنگ خانه و خانواده وجه مهمتر قدرت فرهنگ است و ارتباط آن با شهروندی بدین گونه است که وقتی یک فرهنگ در برابر جهانی شدن حائز قدرت است که اعضای آن فرهنگ خاص از آن فرهنگ و تعلق به آن چه در سطح خانواده و چه در سطح جامعه رضایت داشته باشند و آن را به رسمیت شناخته و تحت تاثیر آن باشند. حال آنکه منظور از اینکه شهروندی زیر ساخت قدرت فرهنگ است این است که شهروندی شامل مجموعه ای از حقوق و مقررات قانونی است که به افراد هویت قانونی رسمی می بخشد. شهروندی خود مفهومی چندلایه است که شامل حقوق فردی و اجتماعی و مسئولیت های فردی و جمعی مردم و دولت در قبال همدیگر می شود. لایه دیگر شهروندی عناصر عاطفی آن است که میزان تعلق فرد به دولت را نشان می دهد یعنی پرچم کشور نماد ماندگاری ثبات و سعادت برای فرد باشد و این شهروندی قوی می تواند فرهنگی قوی و ماندگار ایجاد کند که افراد احساس رضایت از آن و وفاداری به آن کنند و در این حالت است که می توان افراد را در مقابل ضدارزش ها بسیج کرد و اگر فرد سرزمین مادری اش را امتداد خانه خودش بداند و رضایت شهروندی اش بیشتر باشد فرهنگ قوی تر می شود.
خانم حاجی اسماعیلی از نگرانی صاحب نظران درباره چالش های میان جهانی شدن و حس شهروندی گفت و افزود: برخی جامعه شناسان مانند فالکس ابراز نگرانی کرده اند از اینکه جهانی شدن با محو مرزهای فرهنگی چالش شهروندی برای افراد ایجاد می کند و مضمحل شدن افراد در آن فرهنگ مانع شکل گیری مقاومت شده و بدون آن مرزهای فرهنگی مفهوم شهروندی به مفهومی سطحی تبدیل می شود و نمی توانیم ارزش های جامعه را پیاده کرده و به آن عمل کنیم. وی تصریح کرد مهمترین بحث فالکس، عدالت اجتماعی و پیاده کردن آن است، لذا یکی از مهمترین مولفه های قدرت افراد یا خانواده ها آن است که سطح استانداردی از زندگی از قبیل امنیت و مسکن برای آنها فراهم باشد.
عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده از نقش دولت ها در مقاومت گفت و اظهار داشت: پیشتر تصور بر این بود که مقاومت در برابر جهانی شدن لزوما نیازمند حضور دولت ها نیست و گروه ها با حرکت خودجوشانه و تحفظ بر ارزش ها در برابر جهانی شدن می ایستند اما اکنون به نظر می رسد بدون رفع شکاف بین افراد، خانواده ها و گروها با حاکمیت و دولت نمی توان فرهنگ و شهروندی قوی داشت و تحفظ بر ارزش ها و مقاومت در برابر جهانی شدن را محقق کرد. بنابراین از میان این نظریه ها، آنهایی که وجه نرم تر و فرهنگی تری دارند و به سبک زندگی و ارزش ها می پردازند بیشتر به کار مقاومت مدنظر در مبحث ما می ایند و می توانند موفق تر باشند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: جهانی شدن را چه ضرورتی تاریخی و خودجوش بدانیم و چه پروژه ای برنامه ریزی شده؛ چه آن را جهانی شدن بدانیم چه جهانی سازی تحمیلی، تاثیری در بحث ما ندارد و واقعیت ملموسی است که پیش روی ما قرار داده شده است. این واقعیت هم فرصت ساز است و هم تهدید و میزان این فرصت و تهدید بستگی به ساختارهای اجتماعی و فرهنگی و برنامه ریزی ها و نوع نگاه و عملکرد حاکمیت در قبال جامعه دارد.
خانم دکتر حاجی اسماعیلی، بحث خود را با ذکر این نکته به پایان رساند: قدم نخست برای مقاومت در برابر جهانی شدن اولا شامل درک موقعیت جهانی، ثانیا خودباوری افراد جامعه از وضعیت تهدید و ثالثا مهیاسازی شرایط فرهنگی و اقتصادی جامعه برای پرورش و تربیت افراد برای اتخاذ نگاه فعالانه به جای نگاه منفعلانه و مواجهه با آسیب ها با هدف کشف راه حل هاست.
ادامه دارد...
