دهمین هم اندیشی اعضای هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده در راستای غنابخشی به مبانی نظری و ادبیات همایش بین المللی خانواده مقاوم صبح یکشنبه 7 اسفند 1401 در این پژوهشکده برگزار شد.
به گزارش دبیرخانه همایش خانواده مقاوم، در این نشست خانم دکتر سلیمی از اعضای هیئت علمی گروه مطالعات اجتماعی پژوهشکده زن و خانواده «مناسبات حکمرانی و خانواده مقاوم» را در قالب طرح بحث ارائه داد و در ادامه، سایر حاضران به تبادل نظر و نقد این دو مبحث پرداختند.
خانم دکتر سلیمی در ابتدای این نشست خاطر نشان کرد که مباحث خود را به جای شیوه تجویزی و ایده آل نگاری، از نقاط درگیری دو سوی این موضوع، با تبیین وضع موجود و اصالت دادن به این نقاط درگیری و پیدا کردن تجویزهایی در آینده برای این نقاط درگیری ارائه خواهد داد.
خانم دکتر سلیمی شروع بحثش را با اشاره به یکی از محورهای همایش تحت عنوان مناسبات بین خانواده و حکمرانی با این پرسش آغاز کرد که باید دقت شود که در این عنوان منظور کدام حکمرانی است: حکمرانی از نوع همدل و هم افزا با ارزش های مدنظر ایده خانواده مقاوم یا حکمرانی ای که خود بازیگر عرصه های جهانی سازی شده و به لفظ تابعی از حکمرانی های مدرن دولت داری باشد؟
وی در پاسخ به این پرسش، با توجه به مطالعات و اوضاع کنونی ایران، نوع دوم از این حکمرانی ها را صادق خواند و افزود: البته حکمرانی را تجلی دولت و دولت مدرن می دانم چون همان ایده های جامعه مدنی در حکمرانی متبلور شده است. وی حکمرانی در ایران را عملا سازگار با نوع دوم حکمرانی خواند و گفت: اگر این حکمرانی را مدرن هم ندانیم نوعی حکمرانی در حال گذار از الگوی شبه مدرن به مدرن است که هنوز منبع مشروعیتش را که شرعی و دینی است حفظ کرده اما در ترتیبات و تنظیمات نهادی و ساختاری اش مدرن شده و از مولفه های مدرن پیروی می کند.
وی افزود: با در نظر گرفتن این موضوع برای تبیین مناسبات بین حکمرانی و خانواده مقاوم با رویکرد حل مساله، نقاط درگیری فضای دولتی و فضای راهبری عمومی بزرگترین فضایی است که خانواده ممکن است با آن دچار چالش شود و یک سری نقاط اصطکاک گونه به وجود می آید که باید اولا در قدم اول و پیش از تجویز آنها را بررسی کنیم و بعد برای تجویز راه حل های آن اندیشه کنیم. البته ملاحظاتی در این زمینه هست، مثلا اینکه چرا دولت جمهوری اسلامی بعد از انقلاب رویکرد مدرن را حفظ کرد؟ چون دولتی از نوع رانتیر است که باید در بازی های ارتزاق نفتی شرکت کند و لذا باید با تحولات جهانی تا حدودی خود را هماهنگ کند بنابراین بخشی از این رویکرد ناشی از هماهنگی با تحولات جهانی است.
خانم سلیمی در ادامه با اشاره به تمرکز بحثش بر نقاط درگیری بین مولفه های دولت مدرن و ایده خانواده مقاوم خاطرنشان کرد: در این عرصه باید مراقبت شود که به دوگانه های شکل گرفته در این بین دامن زده نشود و دوگانه های هزینه ساز برای ایده خانواده مقاوم شکل نگیرد.
عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده، در ادامه به مولفه دولت مدرن یا شبه مدرن پرداخت و گفت این نوع دولت متاثر از برخی گفتمان هاست و یکی از آنها گفتمان مشروعیت و اقتدار است که به مشروعیت اشاره شد اما در گفتمان اقتدار مشهورترین آنها اقتدار وبری است که در تعریفی ساده شامل نظمی قانونی و استفاده از ابزاری کنترلی در خدمت دولت است که فقط دولت می تواند از آن بهره ببرد. اما بحث این است که این اقتدار، نقطه درگیری برای خانواده مقاوم است چرا که خانواده نباید این اقتدار را مخدوش کند. مثال نزدیک به ذهن آن در ماجرای همه گیری کرونا و متعاقب آن در استفاده از ماسک، داروها و واکسن ایجاد شد که اقتدار مورد نظر دولت برای کنترل این فرآیند توسط بعضی از جریان های ارزشی مورد مخالفت قرار گرفت و در ادامه مشروعیت های دینی به این عرصه وارد شد اما آنچه دولت و حاکمیت از آن بهره مند شد این بود که از نظم قانونی خود استفاده کرد و با استناد به رویکردهای جهانی سعی کرد اقتدار خود را نشان دهد. این مثالی است از اینکه خانواده مقاوم تا کجا می تواند پیش رود و این اقتدار را مورد مناقشه قرار دهد چون عملا باید از آن سیاست های عمومی بهره مند باشد.
وی در بیان دیگر مولفه های دولت مدرن گفت: مولفه دوم این است که رابطه این دولت ها با جامعه تحت گفتمان دولت-ملت است یعنی کنش و تعاملی متقابل میان دولت و جامعه مدنی که اسمیت در تبیین آن می گوید دولت از ابزارهایی استفاه می کند که شامل نظام آموزش، نظام شغلی و نظام اقتصادی واحد و حقوق شهروندی تبیین شده برای اعضای جامعه است که در تعاملات بین حاکمیت و مردم در ایران هم جاری است.
خانم سلیمی افزود: نظریات دیگری در این حوزه وجود دارد که با شرایط و مناسبات میان دولت و ملت در ایران سازگار است. مثلا میگدال هدف این تعامل را ایجاد سازگاری و یکپارچه کردن زندگی افراد بدنه جامعه از مسیر دخالت حداکثری در حوزه حریم خصوصی می داند یعنی تا جایی پیش می رود که هم سیاست های عمومی دولت به این سمت می رود و هم انتظار مردم و خانواده ها از دولت به این سمت می رود و پیروی از این هنجارها و سیاست های عمومی دولت تبدیل به توقعی عمومی می شود. این نقطه درگیری دوم است یعنی جایی که خانواده مقاوم را هسته تنهای واقع در اقلیت در یک نظم متکثر می دانیم و حاکمیت با این ابزارها ارکان اجتماعی خانواده ها را کنترل می کند و گزینه دیگری ندارد و اگر ایده خانواده بخواهد گزینه دیگری در این خصوص با ایده خانواده مقاوم ارائه دهد باید دید این ایده چقدر مورد پذیرش از نظر هنجارهای عمومی قرار می گیرد و چقدر می تواند مشروعیت خود را در این نظام یکپارچه حفظ کند.
خانم دکتر سلیمی در ادامه با مروری بر سایر نظریات برجسته سازگار با شرایط ایران به تشریح نظریه موریس پرداخت و گفت: طبق نظریه موریس نیز حاکمیت می خواهد استیلای خود را حفظ می کند و از نظم یکپارچه استفاده می کند چون همان ابزارهای مورد نظر اسمیت را نام می برد و همچنین مولفه وفاداری را اشاره می کند که طبق آن دولت انتظار وفاداری از افراد بدنه اجتماعی دارد، امری که باز هم مورد توقع عمومی و هم حاکمیت و مقدم بر وفاداری به خانواده می شود. اینجا هم دوگانه مرجع-خانواده شکل می گیرد، یعنی افراد در جامعه از آموزش واحد، رسانه واحد و سیاست های واحد استفاده می کنند و لذا در این دوگانه قرار می گیرند که مرجع خانواده است یا دولت که از طریق این سیاست ها وی را راهبری می کند و این یکی از دوگانه های اصلی بحث مورد نظر ماست.
خانم سلیمی اظهار داشت: ذیل این مولفه ها، دولت مدرن حائز شاخص هایی است که فرآیند راهبری در ایران نیز با این شاخص ها مدیریت می شود که شامل حاکمیت، قانونمندی، بروکراسی، مالیات ستانی، ملت سازی و ... است که جامعه مدنی و بدنه آن از طریق آنها توسط دولت مدرن مدیریت می شود و به عبارتی بعضی از اختیارات افراد در این فرآیند به گروگان گرفته می شود و خانواده مقاوم وقتی می خواهد وارد این مناقشه شود برای اعضای خودش حداقل برای آنکه در این دوگانه مرجعیت درگیر نشوند باید مشخص کند که فرد اگر در این فضای اجتماعی مواجه با جرایانات مالی و اقتصادی و فرهنگی به درگیری و چالش بین مولفه های دولت مدرن و ایده خانواده مقاوم می رسد چگونه باید عمل کند.
وی همچنین درباره دیگر شاخص و مولفه حاضر در این نقاط درگیری یعنی شاخص شهروندی گفت: شهروندی محاط بر ایده وفاداری است و دولت و هویت ملی را مقدم بر ارزش های خانواده قرار می دهد یا اصالت فردی شهروندی را مقدم بر اصالت خانواده می داند که یکی از سویه های آن قضایی کردن روابط اعضای خانواده است و یکی از مثال های می تواند سند خشونت باشد که نوع خشونت یا مداخله را باید احصا کند و فردیت را بر خانواده در آن ارجحیت دهد. خانواده که تحت یک سری ارزش های قابل قبول، محدودیت ها و تهدیدهایی برای اعضای خود تعیین می کند طبق این مولفه شهروندی و دخالت ها در حوزه خصوصی، این خشونت ها قابلیت پیگیری از طرف مراجع پیدا می کند و لذا اقتدار خانواده مقاوم را مخدوش می کند. این نقطه درگیری دیگری بین دولت مدرن و خانواده تحت عنوان شهروندی-خانواده برای فرد است زیرا هویت ملی فرد یعنی احساس رضایتش از تعلق به یک جمع بزرگ ملی را به خاطر بزرگ شدن وی در خانواده ای که دارای تعارض با این احساس رضایت است، در هنگام اجتماعی شدن فرد به چالش می کشد چون او خود را از این احساس خرسند نمی بیند و شاید نخواهد در راستای ارزش های خانواده فعالیت کند.
خانم سلیمی درباره نقش دولت در این دوگانه افزود: وقتی دولت برای حل این دوگانگی وارد عرصه می شود چگونه می تواند این مسائل را حل کند؟ لذا باید از ایده آل نگاری پرهیز کرد و از نقاط درگیری با توجه به واقع نگاری برای تجویز راه حل ها استفاده کرد چرا که فرآیند دولت مدرن که طبق شواهد در ایران در حال گذار از شبه مدرن به مدرن است قابل برگشت به عقب نیست. ایده هایی چون حکمرانی نو که توسط متصدیان باورمند نیز مطرح است به معنی لزوم انطباق دولت با جامعه عینی دهنده مشروعیت است لذا حکمرانی با این فضا مواجه خواهد بود و در ادامه مسیر باید با توجه به این دوگانه دنبال راه حل هایی برای رفع آنها بود تا دوگانه های استرس زا و هزینه بر برای خانواده مقاوم نباید ایجاد شود.
این پژوهشگر اجتماعی با اشاره به برگشت ناپذیری فرآیند دولت مدرن از دستاوردهای آن در حکمرانی هم گفت و افزود: از جمله این دستاوردها به رسمیت شناخته شدن حامعه مدنی است چون در ایده های جدید، دولت مدرن را مجموعه ای از نهادها می دانند که در شبکه ای از اقتصاد و فرهنگ درگیر است و با استفاده از این شبکه سازی ها فشار خود را اعمال می کند چنانکه کوهن در این باره می گوید یکی از ذی نفعان و بازیگران اعمال مدیریت و حاکمیت، فضای خصوصی است و وقتی این رسمیت به جامعه مدنی داده می شود ایده خانواده مقاوم هم به عنوان بخشی از این حوزه خصوصی به رسمیت شناخته می شود و لذا تنها تجویزی که می توانیم بکنیم فقط دستیابی خانواده به گفتمان و استدلال قوی و در نهایت ابزارهای اعمال فشار و وارد شدن در سیاستگذاری ها خواهد بود.
ادامه این هم اندیشی با طرح دغدغه ای ذهنی از سوی خانم دکتر سلیمی سخنرانی درباره رابطه میان ایده خانواه مقاوم با سیاست های مدیریت عمومی انواع دولت ها، سیاست دولت های لیبرال در آزادسازی حوزه خصوصی از حوزه مدیریت عمومی و نیز حریم خصوصی مستقل از دولت و نقاط تعارض آنها با حاکمیت، در قالب تبادل نظر و نقد از سوی حاضران و میهمانان مجازی شرکت کننده پی گرفته شد.
گفتنی است این هم اندیشی ها در راستای غنابخشی به ادبیات نظری همایش بین المللی «خانواده مقاوم: چالش های اخلاقی در جهان متحول» برگزار می شود که قرار است آذرماه سال 1402 از سوی پژوهشکده زن و خانواده برگزار شود.
