آیا موضوع خانواده در سینمای ایران صرفاً بازتاب‌دهندۀ وقایع جامعه هستند؟ یا فیلم‌های ایرانی مدل‌سازی و شکل‌دهی انجام می‌دهند در این موضوع؟

   به گزارش روابط عمومی همایش؛ دکتر سید وحید نبوی زاده نمازی دبیر این نشست ضمن اشاره به جلسات پیشین در این حوزه، گفت‌: پژوهشکده زن و خانواده روی موضوع خانواده به‌صورت دقیق و عینی کار می‌کند. تاکنون دو نشست با محوریت سینما و خانواده برگزار شده است.
 دکتر حمیدرضا شعیری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس و نشانه شناس، با اشاره به اهمیت توجه به ادبیات و واژگان و نشانه‌شناسی در خصوص موضوع جلسه گفت: من سینماگر نیستم اما حیطۀ کاری‌ام، ادبیات و نشانه است و کم‌وبیش به آن پرداخته‌ام.
دکتر شعیری از واژۀ "اتیک" (Ethic) سخنش را آغاز کرد و در خصوص توضیح آن گفت: "اتیک" درواقع به معنای مراقبت است. لغت مراقبت ما را به واژه "دیگری" ارجاع می‌دهد؛ یعنی برای مراقبت از دیگری باید ارزش و احترام قائل بود. خانواده یعنی جمعی از دیگری‌ها و این جمع دیگری‌ها به مراقبت نیاز دارد؛ بنابراین «مراقبت» و «دیگری» دو مفهوم کیفی است؛ دیگری همانی است که من از آن مراقبت می‌کنم. اگر از این دیگری‌ها که با یکدیگر در تضاد نیز هستند، نتوانیم مراقبت کنیم به سمت بحران و ریسک‌های شدید پیش می‌رویم.
این نشانه شناس در بسط این واژه و معانی‌ای که دربرگیرنده‌ی آن هستند، افزود: درست است که خانواده ممکن است با مفهوم عشق شروع شود اما خود عشق نیز به مراقبت نیاز دارد. جوامع نیز برای آنکه سلامتشان تأمین شود، به مراقبت نیاز دارند.
وی در خصوص مفهوم سوم و چهارم در مفهوم بنیادی اتیک، گفت: مفهوم دیگر این لغت، کامل شدن است؛ در حقیقت ما با اتیک کامل می‌شویم. ما در مسیر مراقبت از دیگری خودمان هم کامل می‌شویم. مفهوم چهارم مفهوم زمان و مکان است، چراکه تمام این مفاهیم در یک جا و در یک زمانی شکل می‌گیرد.
آقای شعیری ضمن اشاره به فرایندی بودن مفهوم اتیک گفت: این واژه در یک زنجیره می‌گنجد و در این بند و فرایند به کمال می‌رسد. معنای دیگر آن در فلسفه اخلاق می‌گنجد و به معنای معرفت و جوانمردی و پهلوانی است.
این استاد دانشگاه بر اهمیت توجه به این مفهوم و نقش آن در سازندگی اجتماع و خانوادة سالم تأکید کرد و در توضیح مفاهیم مرتبط با آن افزود: کلیدواژه مهم دیگر به معنی انتخاب است؛ یک انتخاب فردی یعنی من آزادم انتخابی را درباره رفتاری انجام دهم و از این حیث رقیب واژه «تکلیف» و «وظیفه» در ساختار خانواده است.
دکتر شعیری کلیدواژه مهم دیگر برای اتیک را بخشندگی دانست و گفت: اگر این بخشندگی در زندگی و جوامع، جاری نباشد، جوامع مراقبت و محافظت از یکدیگر را نمی‌آموزند. این امر را باید از دوران کودکی آموخت، بنابراین اتیک امری آموزشی نیز به‌حساب می‌آید.
وی در ادامه "اتیک" را بسان چشم‌اندازی خواند که در آن، "من" فراتر از "خود" می‌شود و این "فرا من" اتیک را تبدیل به امر اخلاقی و وجودی می‌کند. ایشان در این خصوص توضیح دادند: جوامعی که در آن‌ها اتیک رشد می‌کند، نیاز به دوربین‌های کنترل در خیابان‌ها ندارند و جوامعی که در آن‌ها رفتارهای اتیکی افت می‌کند باید قدم‌به‌قدم دوربین بگذارند.
استادتمام دانشگاه تربیت‌مدرس به وجود اتیک در بنیان خانواده اشاره کردند و افزودند: اگر درون خانواده، رفتار اتیکی فراموش شود و نتواند اثرگذار باشد، دچار بحران می‌شویم؛ چراکه رفتار اتیکی را ازدست‌داده‌ایم و به رفتار تکنیکی روی آورده‌ایم.
وی ضمن اشاره به فلسفه هگل گفت: این فیلسوف می‌گوید خانواده زوج‌شدگی است و این زوج‌شدگی نمی‌تواند خارج از روابط عاطفی شکل بگیرد. این شرایط عاطفی نیاز به تعامل دارد؛ خانواده ابتدا با تفاوت شکل می‌گیرد و اگر در مسیر تعامل پیش رود به سمت اتیکی بودن قدم برمی‌دارد و اتیکی می‌شود؛ بنابراین سه نقطه برای تشکیل خانواده وجود دارد؛ اول تفاوت، سپس تعامل و درنهایت به تطابق دست می‌یابیم.
دکتر شعیری در ادامه‌ی این نوع شکل‌گیری نهاد خانواده گفت: این تطبیق‌پذیریْ خانواده را به سمت دگردیسی پیش می‌برد. دگردیسی به معنای بیرون‌آمدن از تاروپود خود، در تاروپود دیگری حل شدن و پیش بردن خانواده را به سمت بهترشدن است.
وی ضمن اشاره به فلسفه هگل، توضیح داد: ما دو نوع سیستم رفتاری داریم؛ یکی سیستم‌های رفتاری ساختاری و دیگری سیستم‌های رفتاری ظریف است. ظرافت همان اتیک است و ساختاری‌بودن آن، بایدها را شکل می‌دهد؛ درواقع، رفتارهای ظریف اتیکی تأمین‌کننده بقا و وجود است.
 دکتر شعیری در ادامه توضیحاتش افزود: در سینمای ما آنچه از اتیک خانواده را تهدید می‌کند، ماسک و نقاب است. این ماسک و نقاب به ایدئولوژی گره خورده است. در خانواده نیز زمانی که یکی از افراد نقاب بزند و با آن نقاب شناخته نشود، رفتار اتیکی مورد تهدید قرار می‌گیرد و آغاز بحران می‌شود.
این نشانه‌معنا‌شناس به مثال‌هایی از این رفتارهای ضد اتیکی در فیلم‌های خانوادگی اشاره کرد و گفت: یکی از فیلم‌هایی که برای مثال به آن رجوع کردم فیلم "لیلا " (داریوش مهرجویی؛ 1375) بود. آنچه در فیلم، شاهدیم رفتارهای اتیکی همسر لیلا است؛ اما مادر شوهرش رفتارهای ضد اتیکی بروز می‌دهد و در اینجا ایدئولوژی وارد ساختار خانواده اتیکی می‌شود و آن نقاب با ورودش به باور همسر لیلا، خانواده را دچار بحران می‌کند.
 وی به نمونه‌ی دیگری اشاره کرد و گفت: در فیلم "زندگی خصوصی " ( محمدحسین فرح‌بخش؛ 1390) نیز دوباره بحث نقاب مطرح می‌شود: مردی که با زن دیگری وارد رابطه شده و امنیت اخلاقی خانواده را تهدید می‌کند.
دکتر شعیری برای مراقبت از رفتارهای اتیکی در خانواده بر اهمیت همراهی «دیگری» به‌جای رقابت با «دیگری» تأکید کرد و افزود: نمونۀ چنین خانواده‌ای را در فیلم "حوض نقاشی" (مازیار میری؛ 1391) مشاهده می‌کنیم که همسران معلول، رفتارهای اتیکی از خود نشان می‌دهند.
وی در جمع‌بندی سخنانش گفت: ایدئولوژی گاهی می‌تواند اتیک و مراقبت از خانواده را تهدید ‌کند؛ بنابراین اتیک یعنی گشودگی در برابر دیگری و جهان. با این تعریف، خانواده می‌تواند اسطوره‌ساز باشد و سینما می‌تواند این اسطوره را به نمایش درآورد.
در ادامه این نشست آقای منوچهر محمدی، تهیه‌کننده سینما و  جامعه‌شناس ضمن اشاره به کج‌فهمی‌ها از دین و قرآن گفت: قرآن تعبیر لطیفی را برای خانواده به کار می‌برد مثل این تعبیر که مرد و زن برای یکدیگر باید حکم لباس را داشته باشند. لباس، پوشاننده عیوب است. مفهوم بزرگ‌تر آن «دربرگیرندگی» است که معنایی عمیق‌تر از مراقبت را به ذهن متبادر می‌کند.
آقای محمدی ریشۀ این آیه را در مفهوم بزرگ‌تری دانست و در این خصوص افزود: این تعابیر در اینکه تمام عالم هستی، نشانه‌ای از خدا است، جای می‌گیرد. در چنین تعبیری ما، زن و تمام موجودات را نشانه‌ای می‌دانیم. اگر مبانی دینی ما درست فهم شود ما به این آسیب‌ها و این بحران‌هایی که در جامعه شاهدیم نمی‌رسیدیم.
این تهیه‌کننده سینما گفت: می‌توانیم با نگاه وحدت وجودی به همسر، دختر و خانواده نگاه کنیم. اگر عالم را با نگاه وحدت وجودی که در قرآن و شعرایی چون حافظ و مولانا وجود دارد، بنگریم، فراتر از لغت مراقبت خواهیم رفت. به ازای لغت عشق در ادبیات دینی، حب به معنای دوست داشتن را داریم که معنایی فراتر از عشق دارد.
آقای محمدی ضمن تأکید بر اهمیت این واژه و دوست داشتن گفت: نمونه این دوست‌داشتن را در حوض نقاشی مشاهده می‌کنیم. جرقه ساخت حوض نقاشی بر اساس تجربه شخصی بود و خواستم نمایش دهم که افراد کم‌توان یا معلول می‌توانند با هم زندگی را با محبت شروع کنند، امری که بسیاری از افراد غیر معلول در واقعیت از انجام آن ناتوان‌اند.
 این تهیه‌کننده سینما در پایان بر اهمیت حفظ بنیان خانواده بر اساس محبت و دوست‌داشتن تأکید کرد و گفت: امروزه آنچه را که باید به‌شدت از آن مراقبت کنیم، نهاد خانواده است.
 دکتر مجید شیخ انصاری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر و تهیه‌کننده سینما سومین و آخرین سخنران این نشست بودند. او در خصوص واکاوی شکل، جایگاه و نقش خانواده در فیلم‌های سینمایی اشاره‌ی مختصری به تهدیدات کرد و گفت: این بحث همیشه وجود داشته است که آیا مخاطب آثار را شکل می‌دهد یا آثار است که مخاطب را می‌سازد. توجه من بر آن قسمتی است که از طریق خوانش تمایلات مخاطب متوجه شویم که چه اتفاقی می‌افتد و آثاری که تولید می‌شوند چه تأثیری روی مخاطب می‌گذارد.
دکتر شیخ انصاری در این خصوص افزود: تأثیری که در دهه‌های گذشته فیلم‌های سینمایی روی مخاطب داشته است، کمرنگ شده و جای آن را سریال‌های تلویزیونی گرفته‌اند. درواقع فیلم‌های سینمایی و تئاتر به‌مثابه «تک‌جلسه‌‌هایی» کم‌رنگ، تأثیرگذارند و جای خود را به سریال‌ها می‌دهند چراکه تعداد جلسات بیشتری دارد و حجم حضور آن در مقایسه با نشست‌های تک جلسه‌ای بیشتر است.
وی خلأهای سینمایی و سریالی را تهدیدی دانست که از منابع بومی خودمان تغذیه نمی‌شوند و جایشان را فیلم‌ها و سریال‌های خارجی، پر کرده‌اند.
این تهیه‌کننده در ادامه گفت: آنچه در سینماهای حوزه آمریکای شمالی و اروپا و مشرق زمین مثل سریال‌های کره‌ای مشاهده می‌کنیم، انعکاسی از واقعیت‌های اجتماعی آن جوامع است که در پی ارزش‌گذاری آن نیستم. برای مثال در فیلم‌های آمریکایی خانواده‌های تک والد را شاهدیم که حتی هدف این ساخت‌ها آسیب به خانواده نیست بلکه حکایت از واقعیتی دارد. این‌گونه فیلم‌ها حتی خانواده را بر بی‌خانواده‌بودن ترجیح می‌دهد؛ یا حتی ما شاهد بازنگری در مفهوم هویت جنسی در فیلم‌های سینمایی و سریال‌های آن‌ها هستیم.
دکتر شیخ انصاری این موضوع را که شدت آسیب‌پذیری خانواده ایرانی از این مفاهیم چقدر است، مهم دانست و اظهار داشت: این آسیب‌پذیری ممکن است به دلیل عدم آمادگی باشد و ما به‌جای اینکه مشاهده کنیم که سینمای ایران در گذشته چگونه بوده است، باید بررسی کنیم که سینمای ایران در آینده چگونه خواهد بود. در چنین شرایطی باید مراقب مفاهیم برساخته شده و انعکاس آینه‌ها باشیم.
در پایان این نشست افراد حاضر در جلسه و همچنین افرادی که به‌صورت مجازی از نشست استفاده می‌کردند به پرسش و پاسخ پرداختند.