«محیطِ ثابتِ هویت‌بخش» متن اصلی تربیت است

حجت‌الاسلام محمدرضا زیبایی‌نژاد، رییس پژوهشکده زن و خانواده در بیست و یکمین پیش‌نشست همایش بین‌المللی «خانواده مقاوم؛ چالش‌های اخلاقی در جهان متحول» که 30 آذر ماه سال 1402 در مؤسسه معصومیه در قم به صورت حضوری و برخط برگزار شد اظهار کرد: اگر مسئله واضح بود همایش پیرامون چالش‌های اخلاقی خانواده مقاوم در جهان متحول در برپا نمی‌شد. بررسی‌ها نشان داد خلأهای نظری، معرفتی، راهبردی و کاربردی وجود دارد که باید برطرف شود؛ در گام نخست باید ذهن اندیشمندان جامعه را درگیر این مسئله ساخت. همایش‌ها دو کارکرد اصلی دارند یک مورد اینکه ذهن‌ها را درگیر کنند و مسئله را به گفتمان عمومی در جامعه تبدیل کنند. دومین مورد اینکه ادبیات موجود در عرصه مورد نظر را به اطلاع جامعه علمی برسانند تا تولید علم صورت گیرد و مباحث مختلف با هم‌افزایی جامعه علمی پیش رود. طلاب سطح چهار فرصت خوبی در اختیار دارند تا از درگیر شدن با نشست‌های علمی پژوهشکده زن و خانواده مسائلی به عنوان مسائل پژوهشی صید کنند، به دنبال حل آن بروند و به مرور زمان ادبیاتی تولید کنند.

*سیطره فرهنگی در حال بداهت‌زدایی از بدیهیات است
وی تشریح کرد: امروز در وضعیت جهانی شده هستیم. سیطره فرهنگی در حال شکل گرفتن است و در این مسیر خیلی از قدر متیقن‌ها بداهت خود را از دست می‌دهند، بر این اساس برخی بدیهیات را باید برای نسل جوان توضیح داد مثلاً اینکه تشکیل خانواده ضروری است یا خیر، فرزندآوری برای بقای نسل بشر لازم است یا خیر، آیا جنسیت منحصر در زن و مرد است یا ... ؛ مواردی که تا دیروز بدیهی بودند امروز به محل پرسش تبدیل شده‌اند. در شرایط امروز مرجع تربیتی خانواده مثل گذشته نیست و مراجع دارای صلاحیت مثل گذشته قدرتمند نیستند. بیش از اینکه فرزندان امروز آموزه‌های تربیتی مثبت دریافت کنند در معرض دریافت آموزه‌های تربیتی ضد آن هستند. این مسئله پایه‌های نظری دارد که اگر از پایه‌های نظری شروع نشود به مقیاس‌های کاربردی و راهبری دست پیدا نمی‌کنیم. اغلب علاقه‌مند هستند که یک بسته اقدام در این زمینه در اختیارشان گذاشته شود ولی این حرف‌ ساده‌انگارانه است و بسته اقدام هیچ مشکلی را حل نمی‌کند مگر اینکه مسئله در ذهن شکل گرفته باشد.
رییس پژوهشکده زن و خانواده بیان کرد: سنت خداوند این است که همه پیامبران الهی دشمنانی از شیاطین جن و انس داشته باشند. این دشمنان حرف‌هایی فریبنده مطرح می‌کنند که ظاهری پرآب و رنگ ولی باطنی خراب دارد. جهان همواره صحنه درگیری حق و باطل است و این درگیری رو به خاموشی نمی‌رود. مسئله این است که رشد مؤمن در متن درگیری حاصل می‌شود. خداوند در آیه دوم سوره مبارکه عنکبوت فرموده است:« أَحَسِبَ ٱلنَّاسُ أَن يُتۡرَكُوٓاْ أَن يَقُولُوٓاْ ءَامَنَّا وَهُمۡ لَا يُفۡتَنُونَ: ‌آیا مردم پنداشته‌اند همین که بگویند ایمان آوردیم [به حال خود] رها مى‌شوند و آن‌ها آزمایش نمى‌شوند؟» نمی‌شود ژست ایمان‌داری گرفت و آزمایش پس نداد؛ خداوند حتما هر فردی که اقرار به ایمان می‌کند را در میدان آزمایش قرار خواهد داد. وظیفه مؤمن در درگیری‌ها این است که اولاً صحنه درگیری را به رسمیت بشناسد یعنی از دشمن و صف‌بندی‌های دشمن غافل نشود و تربیت راهبردی را بر اساس اصل مسئله‎بندی شکل دهد. به نظر می‌رسد مهم‌ترین مسئله برخی طلاب و دانشجویان «بی‌مسئلگی» است؛ کسی که مسئله و موضوع ذهنی نداشته باشد اصلا نباید پای میز پژوهش بنشیند. مسئله حادتر این است که برخی اساتید نیز مسئله ذهنی ندارند تا بتوانند به درستی راه را به دانشجویان و طلاب نشان دهند. در نظام تربیت راهبردی ابتدا باید ذهن متربی را مسئله‌مند ساخت. در مرحله بعد باید هر فرد جای خود را در صحنه درگیری شناسایی کند.

*عدم اطاعت از دشمن جهاد کبیر است
حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد تصریح کرد: پس از گذر از مرحله نخست یعنی روشن شدن مسئله و شناخت جایگاه خود در صحنه درگیری، در مرحله دوم نوبت به مجاهدت می‌رسد؛ امام باقر(ع) فرموده است:« إنّ المؤمنَ مَعْنيٌّ بمجاهَدةِ نَفسِهِ ... : همانا مؤمن همواره به پيكار با نفْس خويش اهتمام مى ورزد». وقتی مؤمن پی برد که دشمن دارد باید در تمامی عرصه‌ها و مقیاس‌ها جهاد کند، در این صورت خانواده بستر امتحان می‌شود. مجاهدت صغیر مقابله با دشمن در صحنه جنگ و شمشیر کشیدن به روی او است، جهاد کبیر عدم اطاعت از دشمن در عرصه‌های مختلف زندگی است و جهاد اکبر مبارزه با دشمن درونی یعنی نفس اماره است. اگر فرد به این سطح از فهم برسد که باید مجاهدت بورزد مسئله حل می‌شود و خداوند مسیر هدایت را روشن می‌سازد، در بخشی از آیه 69 سوره عنکبوت آمده است:« وَالَّذينَ جاهَدوا فينا لَنَهدِيَنَّهُم سُبُلَنا ... : و آنها که در راه ما (با خلوص نیّت) جهاد کنند قطعاً به راه‌های خود، هدایتشان خواهیم کرد». نکته‌ای که همواره باید مورد توجه قرار گیرد این است که درگیری در تمام عرصه‌ها و انتخاب‌های کوچک و بزرگ زندگی وجود دارد؛ نباید فقط بر موضع‌گیری خود در اتفاقات بزرگ تمرکز کرد بلکه فرصت‌های کوچک را نیز نباید از دست داد چرا که همین فرصت‌های کوچک تمرینی برای صحنه‌های بزرگ است. صحنه درگیری امروز در کنج خانه و کف خیابان است، نباید جای دیگر به دنبال آن گشت.
وی با اشاره به انواع فهمی که نسبت به خانواده و جامعه بزرگ وجود دارد گفت: یک فرض خانه و خانواده را محل آسایش و عشق می‌داند، فرض دیگر خانواده و جامعه را بستری برای مبارزه فعال‌تر با فتنه‌ها می‌داند. افرادی که فرض اول را دارند و خانواده را اجتماعی برای صفا کردن می‌دانند در مواجهه با مسائلی که حال آنان را می‌گیرد، احوالشان نامطلوب می‌شود؛ ولی اگر فهم افراد درست شود در صورت مشاهده ناکامی‌ها در فضای خانواده، درک دیگری نسبت به قضیه به خرج می‌دهند. ناکامی‌های خانوادگی فرصت رشد افراد است و همچنین تمرینی برای مواجهه با امتحان‌های بزرگتر است.

*داشتن آرمان‌هایی امیدآفرین و حرکت‌ساز از مهم‌ترین استراتژی‌ها در مقاومت تربیتی و فرهنگی است
رییس پژوهشکده زن و خانواده اضافه کرد: خانواده باید به بستری برای هم‌افزایی ذیل ربوبیت الهی تبدیل شود و اعضای آن به یکدیگر کمک کنند که ربوبیت الهی برایشان قابل فهم‌تر شود؛ اگر این روند به خوبی پیش رود در مرحله بعد باید به سمت داشتن آرمان قدم برداشت. یکی از مهمترین استراتژی‌ها در مقاومت تربیتی و فرهنگی، داشتن آرمان‌هایی امیدآفرین و حرکت‌ساز است. رمز مقاومت خانواده‌های فلسطینی با وجود این همه هزینه‌ای که پرداخت می‌کنند این است که فهمیده‌اند دشمن نزدیک آنان است، صف‌بندی‌ها به خوبی برایشان روشن است، زخم دشمن را می‌چشند، متن زندگی‌شان به صحنه درگیری تبدیل شده است و آرمان دارند. خانواده‌های فلسطینی هنوز کلید خانه‌های قبلی خود که به غارت نیروهای اشغالگر صهیونیست درآمده را نگه داشته‌اند و آرمانِ پس ستاندن خانه‌های قبلی خود و آزادی فلسطین را در سر دارند که این آرمان به فلسطینی‌ها انرژی می‌دهد و آنان را برای هزینه دادن آماده می‌کند.
حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد ادامه داد: مهم است که خانواده فرزندان خود را با چه آرمان‌هایی بزرگ کند؛ یک نمونه از آرمان‌پروری توسط اهل‌بیت(ع) در روایت امام باقر(ع) آمده است که ایشان در پاسخ به سؤال ابی‌الجارود درباره قیام مهدی موعود عجل‌الله‌تعالی‎فی‌فرجه‌الشریف  می‌گوید:« ... وَ ذَلِكَ الْحَطَبُ عِنْدَنَا نَتَوَارَثُهُ: قائم آل محمد عجل‌الله‌تعالی‎فی‌فرجه‌الشریف، پس از واقعه ظهور، دو تن از دشمنان امیرالمؤمنین علی(ع) را با همان هیزم‌هائی که می‌خواستند با آن علی(ع)، فاطمه(ع)، حسن (ع) وحسین(ع) را آتش بزنند می‌سوزاند و آن هیزم‌های ماست و ما اهل بیت(ع) آن را به یکدیگر ارث می‌دهیم». این روایت نشانگر این است که اهل‌بیت(ع) از این مسئله تنازل نکرده‌اند، از این آرمان دست نکشیده‌اند و از آن کوتاه نمی‌آیند. همسران ائمه معصومین(ع) بچه سه ساله خود را با تولی و تبری رشد می‌دادند. برخی می‌گویند نزاع شجره طیبه و شجره خبیثه که مصداق اتم آن جریان اهل بیت(ع) و جریان بنی‌امیه است یک جریان تاریخی است و آن را ساده‌سازی می‌کنند. مسئله این است که چگونه برای نسل جدید آرمان ساخته شود و چه آرمانی ساخته شود؟

*امروز «امر جنسی» به لبه تیز درگیری تمدنی تبدیل شده است
وی بیان کرد: سطح و کیفیت کنش ما در خانواده تابع ادراک ما از سطح درگیری و نسبت آن خانواده با سطح درگیری است. گاهی خانواده در مقیاس فرد فهمیده می‌شود یعنی فرد با خود می‌پندارد که باید با شیطان مقابله کند و در مقابل او خود را حفظ کند تا به گناه آلوده نشود و خانواده ظرفیتی برای کمک به او در این مسیر است. خانواده در مقیاس بالاتری فهمیده می‌شود یعنی فرد به این می‌اندیشد که خانواده چگونه می‌تواند گروه را رشد دهد. گاهی نیز اجتماع، محور مسئله قرار می‌گیرد و فرد به این فکر می‌کند که خانواده چگونه می‎تواند اجتماع مؤمنین را بالا بکشاند.
رییس پژوهشکده زن و خانواده تصریح کرد: گاهی اوقات مسئله جنسی را فردی فهم می‌کنند و به پیامدهای فردی آن توجه می‌کنند، گاهی اوقات به پیامدهای خانوادگی، گاهی اوقات به پیامدهای اجتماعی و گاهی اوقات هم پیامدهای آن در صحنه درگیری اسلام و کفر توجه می‌کنند. وقتی از امام حسین(ع) سؤال کردند چرا با یزید بیعت نمی‌کنی، حضرت در اینجا به پاک بودن دامن‌هایی که از آن زاییده شده و حلال‌زادگی خود که تفاوتش با دشمن بود اشاره کرد و تمایزگذاری با محوریت امر جنسی کرد؛ یعنی جریان را به درگیری تاریخی کشاند که دامان پاک و امر جنسی در ربوبیت الهی و ربوبیت غیر الهی بحث ویژه‌ای دارد و امروز به لبه تیز درگیری تمدنی تبدیل شده است. در صورتی که به فرزندان خود منتقل کنید که اگر می‌خواهید در خط اهل‌بیت(ع) باشید باید نسبت به امر جنسی محافظت داشته باشید، ساده به آن نگاه نکنید و توجه کنید که صف اول درگیری با اهل بیت(ع) را زنازادگان تشکیل می‌دهند، بهتر می‌توانید آنان را در این مسیر آگاه سازید. امام صادق(ع) فرموده است:«فرد زنازاده چند ویژگی دارد؛ نخست اینکه میل به گناهی دارد که از آن زاده شده است، دوم اینکه بدمحضر است یعنی انسان از هم‌صحبتی و نشست و برخاست با او حس خوبی پیدا نمی‌کند، سوم اینکه بغض اهل‌بیت(ع) را دارد و ...».  

*به موازات توسعه ظلم و فساد در آخرالزمان مقاومت هم در همه عرصه‌ها رشد می‌یابد
حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد عنوان کرد: باید فهم داشت اکنون مقطع آخرالزمان است. طبق روایات، در برهه آخرالزمان شیطان‌ها همه ابزارهای خود را به میان می‌آورند و صحنه درگیری فراگیر و به همه عرصه‌های اقتصادی، علمی، اجتماعی و ... کشیده می‌شود. مشیل فوکو گفته است که قدرت و مقاومت را باید با یکدیگر فهم کرد. در آخرالزمان گرچه ستم و فساد فراگیر می‌شود ولی مقاومت هم در همه عرصه‌ها گسترده می‌شود، یعنی نسل مؤمن آخرالزمانی بهترین نسل تاریخ بشری است که می‌خواهد آماده ظهور شود. ممکن است از نظر تعداد مؤمنان آخرالزمانی کم جمعیت باشند ولی گل سرسبد مخلوقات الهی هستند.
وی افزود: مجموعه قرائنی در آموزه‌های «زیارت اخوان» وجود دارد که به نظر می‌رسد چیزی بیشتر از استحباب زیارت الاخوان را می‌خواهد به مخاطب بفهماند، اصولاً می‌خواهد تشکل ایجاد کنند. جامعه شیعی باید تا حد امکان از یک جهت با ولایت الهی و معصومین(ع)پیوند طولی داشته باشد و از یک طرف دیگر ولایت الهی در عرض اجتماع پخش شود یعنی اعضا جامعه دینی باید آنقدر اتصال محکمی به هم داشته باشند که قدرت بیافرینند، ارتقا فرهنگی حاصل سازند و نقطه ضعف‌ها را بپوشانند؛ به بیان صریح یک اقلیت مستحکم و اجتماع قوی شکل بدهند. فردی که از تربیت فرزند خود در عصر جدید می‌ترسد باید او را به اجتماعات مؤمنانه‌ای که شکل داده‌اند وارد کند؛ به عنوان مثال شبکه مادرانه در برخی شهرها ایجاد شده که اعضا آن را فقط مادران تشکیل می‌دهند، این مادرها به دلیل عدم اطلاع از شیوه تربیتی مهدکودک‌ها مایل نیستند فرزند خود را به مهدکودک بسپارند و برای جبران دوری فرزندانشان از مهدکودک به صورت مداوم جلسات مشترکی بین فرزندان خود برپا می‌سازند که در هر جلسه مادر یکی از بچه‌ها نقش یک مربی را برای آنان ایفا می‌کند و آموزه‌های مورد نیاز و صحیح را به کودکان آموزش می‌دهد. اعضا شبکه مادرانه می‌دانند که چگونه فرزندان خود را تربیت کنند و در جلساتی که با یکدیگر دارند درباره مشکلات فرزندان خود حرف می‌زنند.

* تشکیل اجتماعات مبتنی بر تقوا از راهبردهای اساسی برای کسب توان مقابله با جریان ضدتربیتی و ضدفرهنگی است
رییس پژوهشکده زن و خانواده عنوان کرد: دیدار با برادر دینی یا آشنایان با چند هدف ممکن است صورت گیرد؛ یا ممکن است با هدف گناه و تشکیل جلسات لهو و لعب باشد که این ارتباط بدی است، یا ممکن است بدون هدفی خاص و صرفاً برای گذران وقت در کنار دیگران به منظور رفع خستگی و تنهایی باشد که این ارتباط بد نیست ولی باید دقت کرد که بستر گناه نشود، یا ممکن است به قصد نزدیکی به رضایت خداوند باشد یعنی چون خداوند دیدار با برادر دینی را می‌پسندد این کار انجام شود که زمینه فساد در دید و بازدیدهایی که به این منظور شکل می‌گیرد کم است، یا ممکن است با نیت تقرب به خداوند و همچنین با هدف احیا امر اهل‌بیت(ع) باشد یعنی اجتماع با محوریت امر اهل‌بیت(ع) شکل داده شود که این بسیار مطلوب است. امام باقر(ع) خطاب به خیثمه که یکی از شیعیان آن زمان بود سفارش‌های متعددی نسبت به دید و بازدید کردن برادران دینی و پیوند عمیق آنان با یکدیگر کرده است، حضرت(ع) این دید و بازدید‌ها را احیا کننده امر اهل‌بیت(ع) دانسته است و طلب رحمت برای احیا کنندگان این امر داشته است. بر این اساس ارتباط عمیق اعضا جامعه دینی با هدف احیا امر اهل‌بیت(ع) باید به صورت پررنگ جریان داشته باشد. علاوه بر حدیثی که مورد اشاره قرار گرفت روایات‌ و احادیث متعدد دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که دارای اهمیت است.
حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد اذعان کرد: اگر در این عصر متلاطم می‌خواهید توان مقابله با مسائل ضدفرهنگی و ضدتربیتی داشته باشید، تشکیل اجتماعات مبتنی بر تقوا یکی از راهبردهای اساسی آن است چرا که متن اصلی تربیت «محیط ثابت هویت‌بخش» است. به اجتماعاتی با محوریت آرمان‌های اهل‌بیت(ع) نیاز است تا فرزندان ما را از دوران کودکی تحت تأثیر خود قرار دهد و به آنان کمک کند هویت خود را پس از ورود به جامعه بزرگ به پشتوانه شبکه‌ای که در آن عضویت دارند محفوظ دارند و در جامعه تأثیرگذار باشند.