تحولات کنشگری زنان در هیئات مذهبی از عهد قاجار تا امروز

تحولات کنشگری زنان در هیئات مذهبی از عهد قاجار تا امروز

عضو هیئت­ علمی پژوهشکده زن و خانواده حوزه خواهران، گفت: زنان در دوره قاجار تلاش می­کردند با حضور در هیئات مذهبی رؤیت‌پذیر شوند و این مراسم را وسیله‌ای برای کنشگری بیشتر اجتماعی قرار دهند ولی انقلاب اسلامی از ابتدا بر حضور و کنشگری زنان در همه عرصه­ها تأکید داشته و دارد؛ از این رو نقش زنان در برپایی روضه‌های خانگی، نقشی محوری است.

به گزارش  روابط عمومی پژوهشکده زن و خانواده، دکتر سمیه حاجی اسماعیلی؛ عضو هیئت­علمی پژوهشکده زن و خانواده حوزه خواهران در نشست سیر تطور کنشگری زنان در هیئات مذهبی، گفت: در متون دینی ثواب بسیار زیادی برای زیارت قبر امام حسین(ع) و نوحه و عزاداری شمرده شده است؛ آغازگر برپایی مراسم عزاداری برای امام حسین(ع) خود اهل بیت(ع) بوده‌اند و روایات زیادی در برپایی مجالس وتشویق شیعیان از سوی ائمه(ع) هم برای برپایی مراسم وجود دارد.

وی افزود: در دوره امویان و عباسیان اختناق شدیدی وجود داشت و از طرفی کانال ارتباطی خاصی برای ارتباط ائمه با شیعه وجود نداشت لذا این نوع مجالس در حقیقت، نقش راه های ارتباطی را بازی می‌کرد و مفید در آن فضای تبلیغاتی مسموم و یکسویه، رسانه­ای  بسیار مفید محسوب می­شد. البته این مراسم در طول زمان دچار فراز و فرود و کش و قوس های فراوانی بوده است؛ وقتی آل­بویه بر مسند قدرت بودند چون شیعه بودند به این مراسم رسمیت دادند و این مراسم را وارد عرصه حیات اجتماعی مردم کردند و تا دوره صفویه هم این روند تداوم یافت و شاهان صفوی هم آن را تقویت و احیا کردند.

حاجی اسماعیلی اضافه کرد: در دوره قاجار به خاطر تحول در نگرش مردم و حاکمیت مراسم عزاداری بسیار گسترده شد.؛ ناصرالدین شاه تکیه دولت را ایجاد کرد و تعزیه و روضه خوانی در این مکان با حضور شخصیت های دوره قاجار برگزار می‌شد؛ دوره قاجار نقطه عطف حضور زنان در آداب و رسوم و سنت‌های مذهبی تلقی می‌شود و در این دوره زمینه برای حضور زنان در مجالس عزاداری امام حسین(ع) فراهم شد.

عضو هیئت­ علمی پژوهشکده زن و خانواده با بیان اینکه مجالس عزاداری در این دوره مورد توجه آحاد مردم از جمله زنان قرار گرفت، تصریح کرد: زنان عهد قاجار به این مراسم توجه داشته و مشارکت فعال و پرشوری داشتند که البته نباید نگرش و رویکرد مذهبی زنان را در این زمینه نادیده گرفت ولی کارکردهای اخلاقی، عبرت آموزی، آموزشی و ... را هم داشته است؛ البته نوع کنشگری زنان متفاوت از مردان و پرشورتر از آنان هم بوده است؛ گفته شده است که زنان در دوره قاجار با وجود محدودیت برای حضور در عرصه اجتماعی، تلاش می‌کردند تا با حضور در مراسمات عزاداری خود را رؤیت پذیر کرده و ابراز حضور و جود کنند.

حاجی اسماعیلی ادامه داد: حضور زنان در این مراسمات گسترده بوده و حتی قبل از محرم خود را آماده حضور در این مجالس می­کردند. بحث تعزیه هم در این دوره رواج زیادی داشت و زنان هم به خاطر تاثیرپذیری زیاد در شورآفرینی به این مراسم، نقش‌آفرین بودند زیرا این نوع هنر برای زنان جالب توجه بوده و حضور آنان پررنگتر از مردان بوده است.

عضو هیئت ­علمی پژوهشکده زن و خانواده با بیان اینکه زنان در دوره قاجار با پوشیه و حجاب کامل در عرصه اجتماعی حضور کمرنگی داشتند، گفت: فضای عزاداری فرصتی در اختیار آنان قرار می‌داد تا با قید و بند و سختگیری کمتری حضور داشته باشند زیرا در حالت عادی حق نداشتند روبنده خود را کنار بزنند ولی در این مراسم، برای تماشای تعزیه، روبنده را بالا می‌زدند؛ نکته قابل تامل دیگر اینکه برخی از تعزیه ها هم زنانه بوده است و خودشان دست اندرکار آن بودند. البته برخی از علما با کلیت برپایی مراسم تعزیه مخالف بودند زیرا آن را در مغایرت با شئونات مذهبی می‌دانستند چه رسد به اینکه بخواهد این مراسم توسط خود زنان برگزار شود؛ این علما برپایی مراسم توسط زنان را باعث تجری خود زنان و عامل وهن به اهل­بیت(ع) تلقی می‌کردند لذا با آن مخالفت داشتند.

پیدایش پدیده زنان روضه­ خوان در دوره ناصری
حاجی اسماعیلی با بیان اینکه روضه خوانی در دوره قاجار به اوج خود رسید، اظهار کرد: در ابتدا مردان روضه‌خوانی می‌کردند ولی برای اولین بار در دوره ناصری، پدیده زنان روضه‌خوان به وجود آمد که البته باز با مخالفت علما روبرو شد. بحث دیگر هم نقش زنان در گسترش نذری‌دادن در آن دوران است؛ اصل نذری مرتبط با عاشورا نیست و همواره در اسلام مطرح بوده است ولی پیوند نذری و عاشورا در فرهنگ شیعه پررنگتر بوده است و زنان هم نقش زیادی در این عرصه داشتند. مثلا زنان نذر می کردند اگر فرزند پسری به دنیا بیاورند نام آن را عباس بگذارند تا به نحوی دین خود را به قیام عاشورا ادا کرده باشند؛ همچنین زنان در برجسته سازی و رواج آن نقش زیادی داشتند تا جایی که اگر زنان نبودند این سنت در طول زمان امتداد و رواج نمی‌یافت.

حاجی اسماعیلی با بیان اینکه مراسم عزاداری و تعزیه، زمینه و فرصتی برای ابراز وجود و حضور زنان در عرصه اجتماعی و زمینه‌ساز رسیدن به یکسری حقوق اجتماعی دیگر مانند تعلیم و تربیت و آموزش و ... بود، اضافه کرد: این مراسم مانند پل ارتباطی بود تا زنان بتوانند مطالبات خود را بیان کنند؛ حتی برخی ابراز می‌کنند که حضور زنان در این مراسم بارانداز عاطفی هم داشته است. در دوره پهلوی اول، نه فقط زنان، بلکه همه جامعه تحت اختناق بیشتر قرار گرفتند و برپایی مراسم روضه و عزا رسما ممنوع شد و شهربانی افرادی را که روضه برپا می‌کردند توقیف می‌کرد. تکیه دولت هم که در عهد قاجار محل روضه و عزا بود از سوی او تخریب شد؛ جتی برای اینکه مجالس سوگواری محدود شود مؤسسه وعظ و خطابه تاسیس کرد تا یکسری طلاب تربیت شوند و به او در جهت اهداف تجددگرایانه کمک کنند.
دکتر حاجی اسماعیلی با بیان اینکه این رفتار حکومت رضاخان در عمل موفقیت زیادی هم نداشت، اظهار کرد: مؤسس حوزه علمیه، مرحوم آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی برای مقابله با این سیاست، طلاب را به شهرها اعزام کرد تا مجالس روضه برپا کنند؛ در این مقطع زنان به هیچ ­وجه کنشگری در هیئات نداشتند زیرا اساسا امکان کنشگری اجتماعی برای آنان وجود نداشت و اجازه فعالیت سیاسی و اجتماعی نداشتند. در دوره پهلوی دوم از شدت و حدت سیاست‌های دین‌ستیزانه کاسته شد زیرا پهلوی دوم قدرت و جرئت لازم برای مقابله با روحانیت و دین را نداشت لذا در این دوره تعزیه احیاء شد و حتی فرح پهلوی با نگاه احیای یک سنت شرقی ایرانی به تعزیه بها داد.

عضو هیئت ­علمی پژوهشکده زن و خانواده بیان کرد: دوره انقلاب اسلامی نقطه عطف در احیای مجالس سوگواری است زیرا ساختار، کارکرد و درون مایه این مجالس با قبل تفاوت می‌یابد؛ اگر در دوره قاجار حضور زنان در عزاداری برای رؤیت‌پذیری بود ولی انقلاب اسلامی خودش فضا را برای کنشگری زنان در عرصه های مختلف علمی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی باز کرده بود و زنان فعالیت های خود را(حتی حضور در نهضت سوادآموزی) در امتداد دین و مذهب تلقی می­کردند و حضرت زهرا(س) و حضرت زینب(س) هم الگوی آنان در این کارها بود.

حاجی اسماعیلی با بیان اینکه بعد از انقلاب هیئت­ های بزرگ ایجاد شد ولی زنان در کنار حضور در آن به روضه­های خانگی روآوردند زیرا کارکرد این نوع از مراسم عزاداری از جهاتی مانند شناسایی و کمک به نیازمندان و رفع احتیاجات آنان از مراسم در هیئت های بزرگ بیشتر است، تصریح کرد: الان برای برپایی مراسم محلی و فرهنگی و خانگی و قومی و ... تأکید زیادی می­شود که ما هم باید آن را تبلیغ و ترویج کنیم گرچه روضه­های خانگی ممکن است آسیب­هایی هم داشته باشد ولی نباید به خاطر برخی آسیب­ها از آن صرف­نظر کنیم زیرا می­تواند به شکوفایی ظرفیت ها و ویژگی‌های زنانه کمک کند.