تاریخ انتشار: 1403/10/18
کتاب درآمدی بر نظریه جنسی در اسلام نوشته حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسین بستان در نشستی علمی با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر مجید دهقان در پژوهشکده زن و خانواده تحلیل و نقد شد.
کتاب درآمدی بر نظریه جنسی در اسلام نقد شد کتاب درآمدی بر نظریه جنسی در اسلام نوشته حجت‌الاسلام و المسلمین حسین بستان در نشستی در پژوهشکده زن و خانواده تحلیل و نقد شد.
به گزارش روابط عمومی پژوهشکده زن و خانواده، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین بستان؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در نشست علمی ترویجی «نقد و تحلیل کتاب درآمدی بر نظریه جنسی در اسلام» به معرفی این کتاب که به قلم خود او نگارش یافته است، پرداخت و گفت: "نظریات" در حوزه‌های مختلف دانشی جایگاه ویژه‌ای دارند و اگر از نظریات صرفنظر کنیم با مجموعه گسترده ای از داده‌ها و اطلاعات پراکنده روبرو خواهیم شد لذا اگر دنبال فهم منقح و منظم باشیم نیازمند نظریه هستیم.
بستان افزود: نظریات تقسیم‌بندی مختلفی مانند تبیینی و تجویزی دارند و عمدتا در علوم اجتماعی، نظریات تبیینی مهم است که در برابر آن هم نظریات تجویزی قرار دارند که در فقه و تفسیر بیشتر کاربرد دارد مانند نظریه ولایت فقیه که به اداره یک نظام سیاسی بازگشت دارد.
استاد حوزه علمیه خواهران با اشاره به طرح نظریه جنسی اسلام با بیان اینکه تحقیقات متعددی به صورت پراکنده در این باره انجام شده است، اظهار کرد: تقریبا کار خاص نظریه‌پردازی در این عرصه در مطالعات اسلامی نداشتیم لذا برای رفع این خلأ وارد کار شدیم که عمدتا شبیه نظام‌واره و مقدمه برای تولید نظریه است.
بستان ادامه داد: در این بحث باید مبانی متعدد کلامی، ارزشی، انسان‌شناسی و ... مدنظر باشد مثلا اینکه آیا مسئله جنسی غریزی است یا غریزی نیست؟ آیا جهانشمول است یا خیر و اینکه آیا بین زن و مرد فرق دارد؟ نیاز جنسی امر ثابتی است یا در طول زمان تغییر می‌کند به ویژه اگر بخواهیم نیاز تجویزی داشته باشیم باید به ارزش‌ها توجه کنیم زیرا مثلا در مسیحیت این امر را پلید می‌دانند که نباید به سمت آن رفت ضمن اینکه مبانی حقوقی هم در سطح فلسفی دارد.
این پژوهشگر بیان کرد: مثلا آیا حق جنسی را باید به رسمیت بشناسیم یا خیر و در تعارض میان فرد و جمع اصالت با جمع است یا فرد؟ آیا ما می‌توانیم نیاز جنسی را معدوم کنیم یا حقوق الهی در اینجا در میان است؟
وی با اشاره به اهداف، گفت: باید مشخص کنیم این نظریه چه اهدافی را دنبال می‌کند؛ البته یکسری اهداف مانند سکون و آرامش، اهداف میانی است ولی عبودیت و سعادت هدف اصلی در تامین نیاز جنسی است و البته امنیت جنسی هم یک هدف است لذا باید راهبردهای ما در راستای تحقق اهداف باشد.
بستان افزود: بعد از مبانی و اهداف یکسری اصول کلی استخراج شده است که نظریه باید خود را در قالب این اصول کلی نشان دهد؛ این اصول کلی انتزاع‌هایی است که از داده‌های کلی به روش استقرایی صورت گرفته است که البته مأخذ آن هم داده‌های جزیی در آیات و روایات است و بنده 12 اصل در این زمینه استخراج کرده‌ام و از دل آن یکسری قواعد کلی انتزاع کرده‌ام.
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه مقولات "ارضای مشروع، اخلاق جنسی، عفت و حفظ نسب" چهار مقوله است که متضمن هفت اصل از اصول دوازده‌گانه است، تصریح کرد: این هفت اصل هم شامل؛ انحصار مشروعیت جنسی در ازدواج و ملک یمین، لزوم پرهیز از رفتارهای جنسی خارج از ازدواج، وجوب مبارات و پنهان‌سازی رفتار جنسی، پرهیز از اختلاط، پایبندی به اخلاق عام، پایبندی به حیا و نهایتا غیرت‌ورزی است.
وی با بیان اینکه مقوله تعلیم و تربیت، حمایت و نظارت هم از جمله مقولات اجتماعی مرتبط با نظریه جنسیت است، افزود: این مقولات هم در ذیل چند اصل قرار دارد؛ از جمله در تنگنا قرارندادن جامعه در تامین نیاز جنسی، تامین نیازهای معیشتی و از بین بردن زمینه ارتزاق از طریق ظرفیت جنسی و ... است. همچنین مسئولیت آحاد جامعه از جلوگیری از منکرات و مسئولیت حکومت هم از دیگر اصول مرتبط با این نظریه هستند که در این کتاب بحث شده است.
بستان ادامه داد: دو اصل دیگر هم که بنده نام آن را "ترجیحات" گذاشته‌ام به اصول دوازدگانه اضافه کرده‌ام از جمله اصل تزاحم است یعنی ممکن است مفاسدی در میان باشد و در این صورت باید یک قاعده‌ای برای ترجیح ازدواج موقت بر دائم و بالعکس ایجاد شود یا گاهی امر بین بی‌عفتی بزرگ و کوچک تزاحم ایجاد می‌شود و حکومت ناچار است که یکی را انتخاب کند و مورد اهمیت قرار دهد. البته به حکم عقل طبیعتا بی عفتی کوچکتر ترجیح داده می‌شود.
حجت‌الاسلام دهقان؛ ناقد این جلسه هم در سخنانی با بیان اینکه محور کتاب بحث نظریه امر جنسی از منظر اسلام است، گفت: این موضوع از موضوعات جدید است و به همین میزان هم می‌تواند راهگشا باشد. این کتاب حاصل درس گفتارها است و نه حاصل پژوهش پژوهشگر لذا ماهیت درس گفتاری انتظار متفاوتی را هم رقم می‌زند.
وی با بیان اینکه بنده بحث را از الفاظ شروع می‌کنم و تلاش کردم تا امر جنسی را در این کتاب فهم کنم ولی انسجام مطالب در راستای نظریه در نگاه نخست برای مخاطب وجود ندارد، گفت: ایشان در صفحه 22تعریف نظریه را بیان فرموده است که مشخص می‌شود مراد ایشان از نظریه معنای مصطلح در علوم اجتماعی نیست که به دنبال تبیین علّی و چگونگی یک کاری باشد و در همین صفحه تعریفی ارائه داده و فرموده‌اند: در جامعه شناسی اطلاق نظریه بر یک یا چند گزاره منوط به تعریف یک پدیده اجتماعی است ولی در فقه چنین تعریفی درباره نظریه بی معناست که فرمایش درستی است.
دهقان با بیان اینکه از منظر ایشان نظریه، چیستی، چگونگی و چرایی یک امر را توضیح می‌دهد، اظهار کرد: ایشان نظریه هنجاری را مطرح کرده است بنابراین یک نظریه گرچه تبیین علّی نمی‌کند ولی چیستی، چرایی و چگونگی یک پدیده را توضیح می‌دهد ولی بنده خیلی تلاش کردم تا چیستی را بفهمم.
دهقان بیان کرد: ایشان نظریه تجویزی را خیلی پررنگ کرده‌اند و فرموده اند در فقه تبیین علّی مطرح نیست یعنی هدفشان قطعا استنباط احکام فقه مکلف نیست بلکه چیزی فراتر از فقه است لذا از سمت حکم به سمت نظریه می‌رود. گرچه نظریه به عمل مربوط است بنابراین طوری که بنده می‌فهمم کار فراتر از فقه و گزاره‌های حرام و مستحب است ولی وفاداری آن به حوزه عمل است.
دهقان بیان کرد: چون نظریه تجویزی است پس حتما باید مخاطب خاصی در نظر گرفته شود ولی چون گفتند اسلام جاودانه است لذا می‌توان مخاطب خاصی را در نظر نگرفت یعنی ما الان کاری نداریم که دوره دولت مدرن است یا فردمحور و دیوان سالار قرون دوم و سوم. در این فهم از جاودانگی دو چیز خوابیده است؛ یکی مربوط به صدر اسلام و دیگری امتثال اجتماعی.
وی تاکید کرد: ما وقتی این اثر را می‌خوانیم می بینیم پژوهشگر بحث از نظام تعلیم و تربیت و حکومت و ... دارد به تعبیری نظریه او معطوف به زمان کنونی است ولو اینکه به آن تصریح نشود؛ ما با این کتاب می توانیم مسئله یک فرد در مطالعات اسلامی را حل کنیم یعنی فرد بداند نگرش اسلام نسبت به حکومت چیست؟ نه اینکه بدانم در سال 57، مدل اسلام برای حکومت چیست؟ در حقیقت قصد آن است که بدانیم آیات و روایات چه نظری در مورد حکومت دارد فارغ از اینکه بخواهیم مدلی به دست آوریم؛ به تعبیر دیگر من یک مسیحی هستم و قصد دارم بدانم اسلام وقتی آمد چه نظریه جنسی ارائه کرد یا ائمه چه آموزه هایی در مورد امر جنسی داشتند.
همچنین می تواند موضوع برای مطالعه روان شناسی و شکل گیری امر جنسی از این منظر باشد.
وی بیان کرد: گاهی ما دنبال نظریه علمی نیستیم بلکه یک سیاستگذار هستیم و سؤالم را از اندیشکده ها می‌پرسم چون یک سیاستگذار نمی تواند تنوعی از نظریات علمی را وارد سیاستگذاری کند بلکه یک نظریه ساده قابل تبدیل به سیاستگذاری می خواهد؛ نظریه سیاستی، عام و به اندازه خود علمی است و پاسخ سیاستی می دهد و نه علمی؛ این کتاب بیش از همه به نظریه سیاستی و تجویزی نزدیک است و دغدغه فقهی به درستی ندارد و دغدغه روان شناسی و جامعه شناسی با رویکرد دینی هم ندارد بلکه دغدغه سیاستگذاری در امر جنسی دارد.
این ناقد با بیان اینکه "تلفیق استقرایی و فقهی با هم تفاوت دارند زیرا در استقراء باید اشباع وجود داشته باشد و در فقه، فحص کامل"، اظهار کرد: فرض کنید من یک پژوهشگر در روش کیفی هستم و 15 مصاحبه کرده‌ام و در مصاحبه 16 و 17 باز چیز جدیدی به دست نیامد بنابراین در همین تعداد هم کنش اجتماعی برای من فهم خواهد شد ولی در فقه دنبال نظر شارع هستیم و چون این اثر قیاسی است اشباع نظریه ای بیشتری لازم است.
وی تاکید کرد: در نظریه فقهی اگر به موردی رسیدیم که بخواهیم تنقیح مناط و الغای خصوصیت کنیم در این صورت می‌توانیم روش قیاسی را استفاده کنیم و از کل به یک موضوع خاص برسیم ولی وقتی شما روش استقرا را در پیش گرفتید دیگر نمی‌توانید از این موضوع بهره ببرید.
در ادامه حجت الاسلام بستان در پاسخ به نقد و تحیلیل های مطرح شده، گفت: یکسری بحث ها روشی است و یکی از محورها رجوع به نظرات دیگران است و استدلال هم در مورد چرایی رجوع بیان کرده ایم. در سطح نظریه هم به نظر بنده این کار حتما باید صورت بگیرد. بزرگانی چون شهید صدر و علامه طباطبایی هم وارد میدان نظریات رقیب و ضد دین و مخالف و ... شدند و این نوع روش اثرگذاری بیشتری دارد زیرا باعث ایجاد مسئله در ذهن می شود و محقق با ذهن مسئله دار سراغ متون دینی می رود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: اینکه چرا سراغ آیات و روایات رفتیم برای ما جنبه طریقی دارد ضمن اینکه روش اجتهادی همین است؛ شیخ انصاری وقتی قصد دارد دیدگاه اسلام را بگوید باز نظرات و آراء بسیاری از فقهای گذشته را استخراج می کند. او مقلد این افراد نیست ولی روش او اینطور است تا فهم دقیق تری از آیه و روایت هم ارائه دهد.
بستان با بیان اینکه مباحثی چون خانواده و جنسیت زنانگی و مردانگی و نسبت آن ها با امر جنسی و نیاز جنسی انطباق کاملی ندارند، اضافه کرد: بنده در کتاب درباره خانواده و تولید مثل و جنسیت و نسبت این مسائل با امر جنسی را توضیح داده ام گرچه ممکن است حق مطلب ادا نشده باشد. به هر حال به نظر بنده بحث همپوشانی این مقولات مورد توجه کتاب بوده است.
وی افزود: این نظریه تبیینی نیست بلکه تجویزی است؛ در علوم اجتماعی اصطلاح نظریات هنجاری را داریم؛ کار بنده نظریه پردازی به عنوان امری فراتر از زمان حال است لذا آن را سیاستگذاری نمی توان نامید؛ لذا مرحله بعدی این کار باید وارد سیاستگذاری و ارائه راه حل برای مشکل جنسی امروز ایران بدهد و ناظر به عینیات جامعه باشد.
وی تاکید کرد: جنس کار در مواردی تلفیقی است یعنی بین روش اجتهادی و استقرایی جمع شده است و معتقدم این دو روش به نحوی قابل انطباق هستند.
یادآور می شود، این کتاب در 300 صفحه و چهار فصل به قلم حجت‌الاسلام و المسلمین حسین بستان تدوین شده است.
نظرات
