جلسه نقد پیش از چاپ کتاب سیاست‌گذاری خانواده و جنسیت در جمهوری اسلامی ایران

حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسین بستان، عضو هیئت­ علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در این نشست با بیان اینکه بحث جنسیت وخانواده ذاتا اهمیت دارد و شرایط کشور ما هم بر اهمیت آن افزوده است، گفت: ضعف‌ها و ناکامی در عرصه سیاست­گذاری جنسیت و خانواده در سال‌های گذشته سبب شده است تا این موضوع اهمیت و حسیاست بیشتری هم پیدا کند.
وی سپس به ضرورت تالیف این کتاب پرداخت و گفت: از طرفی در سال‌های گذشته اثر قابل توجهی ملاحظه نشد؛ البته مباحث کمابیش مطرح شده و می‌شود ولی با توجه به اینکه این درس در کارشناسی ارشد رشته مطالعات زنان به عنوان درس اختیاری گنجانده شد و متن مشخصی هم نداشت لذا این کتاب تلاشی برای رفع این نقیصه و در این راستا بوده است.
حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر بستان با بیان اینکه ابتدا تلاش شد تا کار مشترکی با یکی دو نفر از دوستان انجام شود ولی به فعلیت نرسید لذا به صورت شخصی دنبال شد، افزود: البته بعدا در درختواره حوزه علمیه هم این درس در رشته مطالعات زنان به عنوان درس اختیاری گنجانده شد و باید متون مناسبتری هم برای این رشته تدوین شود.
بستان ادامه داد: این کتاب چون متن درسی است و پیشینه‌ای هم نداشت که بتوان الگوگیری کرد لذا به شکل تجربی مسیر را طی کردیم. یکسری سرفصل‌هایی وجود داشت ولی نظم منطقی نداشت. از سویی تدوین سرفصل و تنظیم مباحث با وجود زیاد بودن مطالب، مسائل این عرصه را پوشش نداده است.
وی افزود: از طرفی این دغدغه در طرح نامه وجود داشت که اولویت این است که خیلی وارد ریز مسائل نشویم زیرا گرفتار تطویل خواهیم شد لذا مبانی و مباحث مقدماتی مفید برای دانشجو بیشتر لحاظ شد؛ این دغدغه تا حدودی در کتاب رعایت شده است.
نویسنده این کتاب با اشاره به تقسیم‌بندی سه‌گانه مطالب، گفت: یک بخش به مبانی کلی سیاستگذاری فارغ از سیاست­گذاری زن و خانواده و جنسیت اختصاص دارد زیرا دانشجویی که اساسا با فضای سیاست­گذاری و مفاهیم آن آشنا نیست ابتدا باید با آن آشنا شود از این رو چند درس ابتدایی به مبانی اختصاص یافت؛ بخش بعد هم مباحثی چون نظریات خانواده و مبانی تاثیرگذار در سیاستگذاری خانواده و زن است.
عضو هیئت­علمی پژوهشکده زن و خانواده اظهار کرد: ما باید حتما مبانی را برای دانشجو توضیح دهیم و اینکه مباحث زن و خانواده از چه مبانی انسان‌شناسی و هستی‌شناسی و ... و اسناد و قوانین بالادستی نشأت می‌گیرد.
دکتر بستان بیان کرد: در بخش سوم وارد مسائل شدیم گرچه چون حجم مطالب زیاد است لذا متناسب با حجم واحد درسی گزینش شد و فکر می‌کنم شش درس به مسائلی چون ازدواج، حجاب و فرزندآوری و اشتغال و توسعه و...می‌پردازد. در مسائل هم نگاه تطبیقی اعمال شده است.
عضو هیئت­علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با تأکید بر اشراب نگاه بومی و اسلامی بر این مباحث برای سیاست­گذاری هماهنگ با مبانی بومی و اسلامی، اضافه کرد: در مواردی که این کار امکان‌پذیر بوده است چنین اشرابی صورت گرفته است هم­چنین براساس مبانی و مسائل، نگاه تطبیقی هم شده است. ابتدا دیدگاه‌ها و چالش‌های مختلف توضیح داده شده سپس وارد نگاه اسلامی و بومی در مواجهه با سیاست­گذاری شده‌ایم.
در ادامه دکتر شهلا باقری به عنوان ناقد جلسه، در سخنانی با بیان اینکه کتاب سیاست­گذاری خانواده و جنسیت می‌تواند خلا موجود در آموزش به خصوص در مقطع کارشناسی ارشد را برطرف کند و حاوی نکات ارزشمند برای این مقطع است، گفت: بنده از نگاه جامعه‌شناسانه و بین‌رشته‌ای نقدی بر این کتاب دارم و مباحث مطرح شده توسط بنده از این زاویه متناسب با نظام جمهوری اسلامی است. کار در عرصه زن و خانواده ذاتا پیچیده است و مسائلی که در کشور هم هست بر آن می‌افزاید.
دکتر باقری با بیان اینکه سیاست­گذاری یک واژه تخصصی در دانش مدیریت است و به نظر بنده برداشت بین خط مشی‌گذاری و سیاست­گذاری از جانب نویسنده خلط شده است، افزود:در صفحه 17 کتاب، فرایند اخذ تصمیم در مورد یک خط­مشی که باید در آینده باید به آن عمل شود را سیاستگذاری تعریف کرده‌اند؛ در علم مدیریت و سیاست­گذاری به طریق اولی، بین این دو مقوله تفاوت وجود دارد یعنی سیاستگذاری ناظر به اهداف و خط­مشی ناظر به عملیات و اجرا است.
این ناقد با بیان اینکه کتاب صرفا به نظریات اکتفا نکرده است و مدلی مثلثی برای تحلیل مسائل این عرصه ارائه کرده است، بیان کرد: سؤال اول این است  که آیا نگاه کتاب بین‌رشته‌ای است یا وفادار به سیاستگذاری جنسیت بوده است؟ تا نظریه مختار ما در جمهوری اسلامی روشن شود و اینکه بدانیم مثلا چگونه خط­مشی حجاب، سیاست­گذاری و برنامه­ریزی شد تا به این مرحله رسید و اختلال در کدام مرحله بوده است. 
پژوهشگر حوزه زن و خانواده، ادامه داد: اگر ما تمرکز بر اهداف کلان را در سیاست­گذاری تعریف کنیم با خط­مشی گذاری هم سر و کار داریم، افزود: این دو با اینکه قرابت زیادی با هم دارند ولی تفاوت زیادی هم با همدیگر دارند که باید یکبار برای همیشه تکلیف آن روشن شود. 
دکتر باقری اضافه کرد: نکته دیگر اینکه در صفحه ۹۵ که پارادایم‌های اصلی علوم­اجتماعی برای تحلیل مباث زن و خانواده ذکر شده است فقط چهار پارادایم بیان شده است. به جهت وفاداربودن به فلسفه علوم اجتماعی اگر پارادایم اسلامی را کنار بگذاریم باز پارادایم‌ها محدود به این موارد نخواهند بود و پارادایم رئالیسم در این دسته‌بندی مغفول مانده است. این پارادایم نقدهای جدی مطرح کرده است و حیف است که غفلت از آن صورت بگیرد.
وی بیان کرد: نکته دیگر هم نظریات مرتبط با خانواده است که نظریات بحث شده در کتاب ظاهرا نظریات حداقلی در حوزه خانواده است و در جایی از نظریه سیستمی نام برده شده است ولی تفاوت آن با نظریه کارکردی پارسونز روشن نیست هم­چنین نسبت به نظریات کلان بی‌توجهی شده است. 
این ناقد تصریح کرد: در نظریات حوزه جنسیت هم این ضعف وجود دارد یعنی همان­طور که در نظریه خانواده باید نظریات فمنیستی را در ذیل نظریات خانواده ببریم چون فمنیست­ها در این­باره هم نظر دارند و فقط در مورد جنسیت نظر ندارند لذا این مسئله موجب نقصان کتاب است. در نظریات جنسیت هم جای خالی برخی نظریات دیده می‌شود.
وی افزود: نظریات مرتبط با دگرباشی و پسامدرن و پساساختارگرایی و ... حتی نظریات مردانگی هم باید مورد بحث قرار بگیرد زیرا جنسیت صرفا متعلق به زنان نیست ولی در این کتاب این مباحث یا مطرح نیست و یا به صورت کم­رنگ مطرح شده و نقش جدی آن در سیاس­گذاری را شاهد نیستیم.
وی با اشاره به اینکه منابع دست اول ارجاع نشده است، بیان کرد: در کتاب درسی ارجاع به منابع غیر دست اول، اتقان لازم را ندارد و در این اثر، ضعف در ارجاع به منابع وجود دارد. در کنار موارد فوق، مشخص نبودن این مسئله که نظر نویسنده توجه به مباحث میان‌رشته‌ای است یا پارادایم جنسیت از نقاط ضعف این اثر است.
دکتر باقری با بیان اینکه در ساختار کتاب، آرایش بین‌رشته­ای وجود ندارد، گفت: گویا اصلا این کتاب نگاه بین رشته­ای ندارد و عناصر مشترک بین جنسیت و خانواده و ... تعریف نشده است. هم­چنین باید یک نظریه مختار در مورد سیاستگذاری اسلامی داشته باشیم.
این ناقد بیان کرد: در فصل آخر که مرتبط با مسائلی چون حجاب است چیزی بیش از آن که الان موجود است درکتاب نمی­بینیم البته بحث توصیفی خوبی برای دانشجویان دارد ولی اینکه بتواند مبانی تحلیلی عمیق و بدون ابهام در اختیار آنان قرار دهد در کتاب وجود ندارد ونسبت کتاب باید با مباحث زیربنایی مشخص شود.
دکتر باقری با بیان اینکه زیست بوم جمهوری اسلامی اقتضاء دارد که به آن در تحلیل مسائل توجه داشته باشیم و این کتاب هم در صدد  این مسئله بوده است، اظهار کرد: با این حال برخی ضعف­ها به خصوص در بخش انتهایی کتاب وجود دارد.
 هم­چینن دکتر محمدتقی کرمی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی به عنوان دیگر ناقد جلسه با بیان اینکه بنده همیشه درتوصیف آقای بستان گفته­ام قلم ایشان یک روانی و شیرینی دارد، گفت: تتبع در کار آقای بستان وجود دارد و دراین اثر هم خودش را نشان داده است.
دکتر کرمی با بیان اینکه بنده وقتی این کتاب را می خوانم دچار این سوءتفاهم می شوم که آورده­ای برای من ندارد، اظهار کرد: این در حالی است که ما باید مخاطب را در نظر بگیریم زیرا مخاطب آن دانشجویان در مقطع ارشد است و هدف، تأمین دو واحد برای دانشجویان ارشد است.  درکتاب درسی، فرم بر محتوا غلبه دارد و اساسا قاعده کتاب درسی این است.
این ناقد با بیان این که این کتاب مقدمه و پرسش و .... دارد لذا بیشتر مناسب برای دانشجویان کارشناسی است تا ارشد، بیان کرد: ما وقتی کتاب درسی می­نویسیم یعنی یک ادبیاتی تولید شده است و غنا درباره آن وجود دارد ضمن اینکه وقتی کسی کتابی میان رشته­ای می­نویسد برخی قواعد را باید زیر پا بگذارد لذا در اینجا تفاوت بین سیاست و سیاست­گذاری و خط مشی و راهبرد و ... را به صورت دقیق تبیین نمی کنیم.
دکتر کرمی با بیان اینکه در کتاب، روح مطالعات میان رشته ای وجود دارد، اظهار کرد: الان درباره سیاستگذاری دعوا وجود دارد و دعوای دیگر هم درباره نقد قدرت است؛ پارادایمی معتقد است سیاست­گذاری معطوف به حوزه اجتماعی و فرهنگی برای اعمال قدرت بر جامعه و کنترل آن است لذا با آن مخالفند. رویکرد دیگر می گوید سیاستگذاری معطوف به دولت رفاه است لذا وقتی سخن از سیاستگذاری خانواده و جنسیت داریم سیاستگذاری اجتماعی است که البته با منطق کلان سیاستگذاری اجتماعی در دنیا تفاوت دارد زیرا پارادایم آن بیشتر حمایت و توانمندی و کم کردن گروه های حاشیه و صدا دادن به آنان است که نقش این مسائل در کتاب مشخص نیست.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه در کتاب فقر زنان برجسته نیست ولی حجاب برجسته است، تصریح کرد: این همان دعوای پاردایمیک است یعنی سیاستگذاری جنسیت و خانواده اگر به نحو فراگیر باشد باید مردانگی را هم مورد توجه قرار دهد در غیر اینصورت بیشتر معطوف به زنان خواهد بود.
وی اضافه کرد: تلاش شده است در کتاب نظریه فطرت و نگاه اسلام مطرح شود ولی یک ایرادی بنده دارم و آن اینکه در دنیا وقتی کتاب سیاستگذاری می­نویسند از دل تجارب سیاستگذاری اثر می­نویسند یعنی فردی 20 پروژه اجتماعی و سیاستگذاری اجرا کرده است و بازخورد گرفته است ولی اعتبار مباحث این کتاب به چیست؟ مباحث آقای بستان در معطوف به مطالعات کتابخانه­ای است.  
دکتر بستان در بخش دوم سخنان خود در پاسخ به نقد ناقدان این جلسه، گفت: در مورد خلط شدن بحث سیاستگذاری و خط­مشی­گذاری توضیح این نکته لازم است که در انگلیسی هر دو یک مفهوم دارد و وقتی وارد فارسی می شود دو مفهوم می شود لذا دو واژه در برابر همدیگر نیستند و معمولا مترادف گرفته­اند و کسانی هم تفاوت بین این دو قائل شده­اند گفته­اند بهتر است از خط مشی گذاری به جای سیاستگذاری استفاده کنیم.
ارائه دهنده بحث در مورد پارادایم، بیان کرد: در حدی که کتاب درسی اجازه می داده است تلاش کرده­ام تا در مبانی و مدل­ها نگاهی مقایسه­ای و تطبیقی داشته باشم و از دل آن پارادایم مطلوب اسلامی بیرون بیاید که تأثیر آن در مسائلی مانند حجاب و ازدواج و ... هم نمود و ظهور داشته باشد.
عضو هیئت­ علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در مورد اینکه چرا رئالیسم در بحث وجود ندارد، اظهار کرد: اینکه گفته شود حتما چهار پارادایم در رئالیسم داریم مورد مناقشه است و برخی آن را چهار عدد و برخی سه عدد می­دانند و بنده هم نگاه طولی به پارادایم انتقادی دارم یعنی در طول پارادایم تفسیری و... است. بستان در مورد نسبت نظریه خانواده با سیاست­گذاری با بیان اینکه حتما این نظریات اثرگذار است، اضافه کرد: سیاست­گذاری خانواده حتما یک مبنا دارد و ما وقتی یک نظریه را پذیرفتیم با آن نگاه سیاست­گذاری هم می کنیم لذا مدعی هستیم که از نگاه اسلامی هم سیاست­گذاری ممکن است و نظریه فطرت و جنسیت و ... هم برگرفته از این نگاه است. البته در غرب نظریات در سیاستگذاری بیشتر مؤثر است.
وی در مورد اینکه چرا فمینیسم در نظریه خانواده نیامده است، بیان کرد: بنده ناچار شدم این کار را بکنم زیرا هدفم این بود که نظریه فمینیسم یکبار در بحث خانواده و یکبار هم در جمعیت تکرار نشود لذا از یکی به نفع دیگری صرفنظر کردم و توازن بحث را رعایت کردم.
وی در باره استفاده از منابع دست دوم با بیان اینکه اگر ارجاعی هم بوده است محدود است، افزود:  در مورد اینکه در سیاست­گذاری تاکید بر نوع خاصی مانند فرهنگی و اجتماعی و ... نبوده است توضیح این است که سیاست­گذاری عمومی همه این موارد را پوشش می دهد و البته اجمالا ازدواج و تشکیل خانواده و ... که بیشتر جنبه اجتماعی دارد لحاظ شده است.
بستان اظهار کرد: اینکه ما یک کار تئوری و نظری می­کنیم باید اعتبار داشته باشد لذا از دل تجربه و میدان خواهد توانست به مدل سیاستی و نظریه کاربردی تبدیل شود لذا اصل اشکال را قبول دارم ولی باید به مقدورات ما هم توجه شود. بنده تلاش کرده­ام هر قدر آثار جدیدتر می ­نویسم بیشتر با میدان و تجربه نزدیک­تر شود. در این بحث هم ادبیات فربه­ای نداریم و طبعا مقدورات ما این است که با ادبیات موجود تعامل داشته باشیم و چالش های آن را ذکر کنیم.