نشست تخصصی «رشته مطالعات زنان؛ ظرفیت‌ها، چالش‌ها و چشم‌اندازها» در حاشیه افتتاحیه دوره جدید آموزشی سطح 3 تربیت مدرس مطالعات اسلامی زنان و با همکاری مرکز تربیت مدرس صدیقه‌کبری(س) و مراکز آموزشی- پژوهشی فعال در عرصه مطالعات جنسیتی، با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا زیبایی‌نژاد؛ رئیس مرکز تحقیقات زن و خانواده و دکتر فریبا علاسوند؛ عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده و استاد حوزه و دانشگاه برگزار شد.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا زیبایی‌نژاد در بیان ضرورت‌های ورود به حوزه مطالعات جنسیتی و خانواده، به انتقاد از نگاه بسیاری از اندیش‌مندان و فرهیختگان به مباحث جنسیتی و تفکر آن‌ها پرداخت و با اشاره به کتاب «مطالعات خانواده« جان برناردز، پژوهش‌گر پست‌مدرن، گفت: اولین پرسش در این کتاب، این است از خانواده چه می‌دانید و در پاسخ به این پرسش دیدگاه‌های متعددی پیش روی خواننده قرار می‌دهد و او را به این نتیجه می‌رساند که اطلاعات محدودی در زمینه خانواده دارد.
پشتوانه برخی کتاب‌ها و سخنرانی‌ها در حوزه مطالعات جنسیتی، پژوهش نیست و بیشتر ارتکاز شخصی است
رئیس مرکز تحقیقات زن و خانواده ادامه داد: برخی از کتاب‌هایی که امروزه در دسترس ما قرار دارند، توسط شخصیت‌هایی که از نظر علمی در اوج هستند، اما در حوزه مطالعات جنسیتی تخصصی ندارند، نوشته شده است. برای نمونه در جلسه‌ای جواب فی‌البداهه‌ای به پرسشی در حوزه مطالعات جنسیتی داده شده است و شاگردانش آن را کتاب کرده‌اند؛ در حالی‌که پشتوانه این پاسخ، مطالعات و پژوهش چندانی نیست و بیشتر ارتکاز شخصی آن فرد است. یا سخنرانی‌هایی که انجام شده و معلوم نیست که اصلاً پژوهش میدانی پشت آن بوده است یا خیر؛ از این‌رو کارهایی که بعضاً طلاب جوان‌تر انجام داده‌اند که محصول پژوهش است، از عمق و دقت‌نظر بیشتری برخوردار است.
گاهی اوقات ما پرسش‌های جدید را سنتی فهم می‌کنیم، درحالی که این پرسش‌ها نوپدید است و باید در بستر اجتماعی به آن پاسخ داد
وی درخصوص ضرورت دیگر حوزه مطالعات جنسیتی در ایران گفت: از سوی دیگر پرسش‌های نوپدیدی وجود دارد که هنوز برای بررسی و پاسخ به آن‌ها کاری انجام نشده و مطالعات چندانی صورت نگرفته است. مثلاً اینکه آیا معرفت‌شناسی، جنسیت‌بردار است یا خیر؟ یعنی زن بودن فاعل شناسا یا مرد بودن آن، در برداشت از واقعیات تأثیر دارد یا خیر؟ و اگر دارد این تأثیرات ناشی از اجتماع و محیط است یا تکوینی است؟
زیبایی‌نژاد با تأکید بر وجود رگه‌هایی در متون دینی، به نقص در بخش نظری این مطالعات اشاره کرد و افزود: گاهی اوقات ما پرسش‌های جدید را سنتی فهم می‌کنیم و بسیاری از پژوهش‌ها نیز این‌چنین است؛ به‌ویژه در بحث اشتغال زنان.
وی در این خصوص تشریح کرد: مثلاً وقتی می‌خواهند ثابت کنند اشتغال زنان، خوب است، می‌گویند ما در صدر اسلام اشتغال زنان داشته‌ایم و لیستی از زنان شاغل آن زمان را می‌دهند؛ برای مثال زینب که عطاره بوده و شغل او هم مورد تأیید پیامبر بوده است. این‌گونه برخورد نشان می‌دهد که نویسنده صورت مسئله را فهم نکرده است؛ چراکه اشتغال زنان همواره در طول تاریخ بشریت به دو دلیل وجود داشته است: اول، ضرورت تأمین زندگی؛ زن یا سرپرست خودش بوده و یا شوهر بیمار داشته است؛ مثل دختران حضرت شعیب که چوپانی می‌کردند: «و ابونا شیخ کبیر» و دوم، نیاز جامعه به شغل زن. در طول تاریخ همواره مشاغلی وجود دارند که در آن زنان به مردان مراجعه نمی‌کردند؛ مثل آرایش‌گری یا مامایی.
در جوامع مدرن اشتغال زنان یک ارزش اجتماعی و عامل هویت‌بخش و عزت‌بخش به زنان محسوب می‌شود و این یک بحث نوپدید است
رئیس مرکز تحقیقات زن و خانواده با اشاره به این پرسش که اشتغال زنان منهای موارد ضروری گفته شده، پدیده مثبتی است یا خیر، اظهار داشت: آن چیزی که در جوامع مدرن تحت عنوان اشتغال زنان مطرح می‌شود، یک ارزش اجتماعی و عامل هویت‌بخش و عزت‌بخش به زنان شناخته می‌شود. حرف من این است که پرسش ما از اشتغال مدرن زنان، پرسشی نوپدید است؛ با مختصات و فضای معنایی جامعه مدرن و نباید در تحلیل آن به فضای سنتی ارجاع دهیم و متأسفانه پژوهش‌های محدودی وجود دارد که این خلط مبحث در آن‌ها رخ نداده باشد و این نشان می‌دهد که پژوهش‌گران این عرصه‌ها تفتن لازم را ندارند.
امروزه در حوزه مطالعات جنسیتی با تحولات گفتمانی مواجهیم
این استاد حوزه با اشاره به تحولات گفتمانی دهه‌های اخیر تصریح کرد: امروزه در حوزه مطالعات جنسیتی هم با تحولات گفتمانی مواجه‌ایم که این تحولات ارزش‌ها و پرسش‌های جدید پدید آورده و ضرورت‌های جدیدی نیز تولید کرده است. اگر جامعه را صدسال به عقب برگردانیم، مسئله زنان تحصیل‌کرده جامعه در قبل از مشروطیت، مسئله الان نیست؛ مثلاً در آن زمان بحث برابری زن و مرد معنا نداشته و خنده‌دار بوده است، ولی امروزه مسئله است و این به دلیل گفتمان مدرن حاکم بر جامعه است و به‌گونه‌ای غلبه این گفتمان شکل گرفته است که حتی متدینین ما نیز به بازی گرفته می‌شوند.
اصلاحات قانونی انجام‌شده در این حوزه در سال‌های اخیر نشان‌دهنده غلبه گفتمان لیبرال بر جامعه مسلمین است
زیبایی‌نژاد در ادامه با انتقاد از روند قانون‌گذاری فعلی گفت: یکی از نمایندگان مجلس در دوران قبل می‌گفت ما در 20 سال اخیر قوانین زنان را اصلاح کردیم، بدون اینکه اشکال شرعی پیش آید، اما من گفتم در این خصوص دو نگاه وجود دارد: یک نگاه این است که اشکالی رخ نداده است؛ چراکه امضای شورای نگهبان پای آن است و مشروع است، اما با نگاه دوم این نتیجه حاصل نخواهد شد، اما در نگاه دوم اصلاحات قانونی انجام‌شده در 20 سال اخیر به سمت آموزه برابری زن و مرد در دنیای مدرن رفته است و این امر نشان‌دهنده غلبه گفتمان لیبرال بر جامعه مسلمین است؛ یعنی آن کسانی که قوانین را اصلاح می‌کنند، بدشان نمی‌آید تقابل کمتری با تفکر مدرن داشته باشند. فقه نیز در این عرصه دست به نگاه گزینشی می‌زند. برای نمونه مشهور علما می‌گویند حضانت پسر تا دو سال با مادر است و یک تعدادی می‌گویند تا 7 سال؛ لذا آن را ملاک قرار می‌دهند و قانون می‌کنند.
افرادی باید باشند که از حریم آموزه‌های دینی با پیش‌فرض‌های دینی و در گفتمان دینی دفاع کنند
رئیس مرکز تحقیقات زن و خانواده حوزه علمیه قم ادامه داد: این غلبه گفتمانی نشان می‌دهد که افرادی باید باشند که بتوانند از حریم آموزه‌های دینی با پیش‌فرض‌های دینی و در گفتمان دینی دفاع کنند تا بتوانند در فرآیند گفتمان‌سازی و تقویت گفتمان دینی مشارکت کنند و سهم داشته باشند.
تاکنون در جامعه علمی، در مقیاس کلان تحلیل نداشتیم
زیبایی‌نژاد نکته آخر در بحث ضرورت‌ها را، مقیاس‌ها در جامعه علمی دانست و ابراز داشت: ما تا الان در جامعه علمی مقیاس تحلیل‌مان، مقیاس خرد بوده است و در مقیاس کلان تحلیل نداشته‌ایم. اگر خانمی پیش من نوعی بیاید و بگوید می‌خواهم شاغل باشم، نظر شما چیست؟ پاسخ می‌دهم اگر شغل مباح است، مشکلی نیست. اشتغال زن بد نیست و قیدش هم اذن شوهر و عدم کار حرام است؛ اما اگر شورای اقتصاد از من بخواهد و بگوید اشتغال زنان چه حکمی دارد، وزارت کار یا مجلس بگوید چه حکمی دارد، آیا باید همین جواب را بدهم یا آن‌جا پرسش چیز دیگری است؟ درحقیقت در حالت دوم بحث بر سر این است که آیا نظام اسلامی باید زنان را فراخوان کرده و سیاست‌های تشویقی برای اشتغال آنان داشته باشد یا سیاست‌های بازدارنده، ولی بدون ممانعت؟ مثلاً در صورت دعوت به کار زنان تخفیف مالیاتی شامل حال کارفرما شود، یا در صورت دعوت به کار مردان متأهل؟ زنان سرپرست خانوار مشمول این طرح بشوند یا خیر و مسائلی از این قبیل.
نیاز به پژوهش‌گرانی داریم که فهم مقیاس کلان و راهبردی داشته باشند
وی با بیان اینکه با توجه به خلأهای موجود در حوزه کارشناسی، نیاز به پژوهش‌گرانی داریم که فهم مقیاس کلان و راهبردی داشته باشند و پژوهش‌ها را در این مقیاس ترسیم کنند، ادامه داد: اگر فردی بخواهد در این عرصه فعالیت کند، شاهد خواهد بود که حوزه مسایل جنسیتی در کشور دست نااهلان علمی است و از 100 نفر فرد برجسته که در این حوزه اظهارنظر می‌کنند، 10 نفر بیشتر کارشناس نیستند.
قبل از اصلاح‌گری باید اصل موضوع را درست بفهمیم
رئیس مرکز تحقیقات زن و خانواده با بیان اینکه در حال حاضر در کشور دغدغه اصلاح‌گری حاکم است، گفت: قبل از اصلاح بایستی ابتدا اصل موضوع را درست بفهمیم، تحلیل درستی ارائه دهیم و بعد هم به توافق کارشناسی بگذاریم تا بتوانیم به طرحی مشترک دست یابیم.
زیبایی‌نژاد تشریح کرد: مثلاً در بحث عفاف و حجاب هزینه‌های زیادی تحمیل شده و فعالیت‌های زیادی هم انجام می‌شود. در این شرایط اگر بخواهیم به فعالیت‌ها امتیاز بدهیم امتیاز بالا می‌گیرند، اما اگر بخواهیم به نتایج امتیاز بدهیم، گاهی می‌توان گفت کمتر از صفر است؛ چراکه فهم درستی از عینیت اجتماعی وجود ندارد.
ذهن‌هایی که در گوشه حجره بار آمده‌اند، به درد هیچ گرایشی در حوزه مطالعات جنسیتی نمی‌خورند
حجت‌الاسلام والمسلمین زیبایی‌نژاد در پایان سخنان خود تأکید کرد: کسانی که می‌خواهند در عرصه مطالعات جنسیتی کار کنند، بایستی چند بضاعت داشته باشند؛ اول اینکه در ادبیات عرب ذوب باشند. دوم، باید در فقه و اصول خوب باشند. حوزه فقه و اصول غیر از باقی حوزه‌هاست؛ مثل ریاضیات در بین باقی دروس. کسی که با فقه و اصول درگیر باشد، قدرت نقادی‌اش بالاست و سوم باید مطالعات کلامی داشته باشند؛ درحقیقت بایستی در مطالعات کلامی و دفاع عقلانی از دین سررشته داشته باشند. نقطه شروع آن نیز فهم اجتماعی خوب است؛ ذهن‌هایی که در گوشه حجره بار آمده‌اند، به درد هیچ گرایشی در حوزه مطالعات جنسیتی نمی‌خورند؛ یک چشم کارشناس این حوزه باید به منابع باشد و یک چشم به عینیت اجتماعی.
