نشست علمی «حجیت خبر واحد در معارف» با حضور جمعی از اساتید و پژوهشگران حوزوی در مرکز تحقیقات زن و خانواده در قم برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی مرکز تحقیقات زن و خانواده، نشست علمی «حجیت خبر واحد در معارف» با ارائه سرکار خانم زهره رجبیان عضو هیات علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده و نقد حجت الاسلام و المسلمین علی‌اکبریان(دام عزه) عضو هیئت علمي پژوهشكده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي در روز پنج شنبه مورخ هشتم بهمن ماه سال جاری برگزار شد.
سرکار خانم زهره رجبیان در ابتدای این نشست علمی اظهار داشتند: حجت که مشتق از ماده حجج است در منابع لغوی به معنای دلیل و برهان آمده و در مجموع می توان گفت در همه حوزه‌ها به معنای «دلیل» به کار رفته است اما از آنجا که مقام احتجاج متفاوت است، مصادیق حجت هم متفاوت شده و در هر علم عنوان خاصی می یابد.
ایشان در ادامه گفتند: حجت در اصطلاح منطقیین عبارت است از تصدیقات معلومی که توسط آن انسان به مجهولات تصدیقی خود دست می‌یابد و در اصطلاح فلاسفه حجت چیزی است که در برهان حد وسط قرار می‌گیرد، همچنین حجت در علم اصول فقه، به همان معنای لغوی یعنی دلیل و برهان به کار رفته است.
ایشان عنوان کردند: معنای حجت بودن روایات غیر فقهی، این است که آیا این روایات می توانند مفاد خود را ثابت کنند؟ و آیا توسط این روایات می توان مطلبی را به دین نسبت داد؟ بنا بر این منظور از حجیت در اینجا همان دلیلیت و وسطیت در اثبات است؛ یعنی اخباری که بتوانند حد وسط در قیاس واقع شده و مطلوب را ولو در غیر مقام مخاصمه و احتجاج ثابت کنند و مراد از آن، منجزیت و معذریت نیست که مربوط به مقام احتجاج است.
سرکار خانم زهره رجبیان گفتند: در مورد حجیت اخبار غیر فقهی، علاوه بر آراء بینابینی که وجود دارد؛ دو نظر عمده و شاخص در بین نظریات دیده می‌شود که عبارت است از حجیت و عدم حجیت اخبار غیر فقهی.
ایشان در خصوص ادله قائلین به عدم حجیت گفتند: دلیل عمده قائلین به عدم حجیت این دسته از اخبار این است که حجیت أمارات و از آن جمله خبر واحد بر اساس همه أدله و مبانی حجیت خبر واحد، حجیتی تعبدی است؛ و تعبد به چیزی در جایی امکان‌پذیر است که فایده و أثری بر تعبد مترتب باشد تا تعبد به آن چیز، لغو و بی‌فایده نباشد. و روایات باب معارف به دلیل آن که أثر شرعی قابل تعبدی در مورد آن‌ها وجود ندارد، حجیت تعبدی در مورد آن‌ها بی‌معناست.
ایشان در خصوص ادله قائلین به حجیت افزودند: در مقابل، قائلین به حجیت، دو أثر شرعی مهم برای این روایات ذکر کرده‌اند؛ یکی از آن ها لزوم اعتقاد و عقد القلب نسبت به مفاد روایات اعتقادی است؛ أثر شرعی دیگر جواز اسناد(اسناد به شارع) است به این معنی که می توان مضمون خبر را به شارع نسبت داد. علاوه بر این دو أثر، برخی أثر شرعی دیگری را برای این دسته از روایات ادعا نموده اند، آن أثر این است که این دسته از روایات، گاه از حقایقی سخن می‌گویند که می‌توان آن‌ها را الگوی عمل و روش رفتار در زندگی فردی و اجتماعی قرار داد.
سرکار خانم رجبیان در خصوص اثر شرعی اول(وجوب التزام قلبی) عنوان کردند: قائلین به حجیت بیان می دارند که عمل دو گونه است عمل جوارحی مانند نماز خواندن و روزه گرفتن و عمل جوانحی مانند اعتقاد پیدا کردن.
از سوی دیگر اعتقاد چیزی جز تصدیق قلبی و عمل ارادی نیست و همانطور که خبر واحد در افعال جوارحی حجت است در افعال جوانحی نیز حجت می باشد. پس اگر خبر واحد بر یک مساله اعتقادی قائم شد، باید بر اساس آن خبر به آن موضوع اعتقادی، التزام قلبی و اعتقاد پیدا کرد. هر چند در اصول عقاید جزم لازم است اما در فروعات اعتقادی، اعتقاد بر اساس ظن معتبر مجاز است.
ایشان در پاسخ به این دلیل، با اشاره به سه قول متفاوت در خصوص ماهیت ایمان گفتند: دیدگاه اول ایمان را چیزی جز معرفت و علم جزمی یا ظنی نمی داند، دیدگاه دوم، ایمان را یک عمل ارادی و فعل قلبی دانسته و به بخش معرفتی آن اشاره ای ندارد و در دیدگاه سوم ایمان یک عمل قلبی است که مشروط به معرفت است که این دیدگاه به نظر صحیح می آید.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده در ادامه افزودند: آنچه در اعتقادات اصالت دارد همان معرفت است. معرفت جزمی گر چه شرط و مقتضی ایمان است اما شرط کافی نیست.
ایشان با بیان اینکه اگر ایمان مبتنی بر معرفت باشد، خبر واحد نمی تواند در آن حجت باشد، خاطرنشان کردند: اولا اعتقاد مبتنی بر معرفت جزمی است زیرا انسان نمی تواند نسبت به چیزی که در درستی آن تردید دارد اعتقاد ورزد و التزام قلبی پیدا کند، ثانیا حتی اگر ظن در تحقق اعتقاد، کافی باشد، خبر واحد ممکن است افاده ظن شخصی فعلی نکند.
حجیت خبر واحد در باب احکام و تکالیف مبتنی بر وثوق نوعی است؛ زیرا احکام و تکالیف، باب الزام و التزام است و چاره ای جز معیار بودن وثوق نوعی در آن نیست، اما اعتقادات به دلیل آن که مبتنی بر معرفت شخصی است خبر واحد نمی تواند در آن حجت باشد، زیرا خبر واحد لزوما مفید وثوق شخصی نیست. اگر خبر واحد در اعتقادات حجت باشد یه معنی این است که انسان باید بر اساس آن اعتقاد پیدا کند، همان گونه که در باب احکام و تکالیف شرعی باید بر اساس خبر واحد عمل کرد؛ در حالی که ممکن است از خبر واحد ظن شخصی و وجدانی حاصل نشود. و اینجا از مواردی است که باید بین وثوق نوعی و وثوق شخصی تفکیک گردد.
سرکار خانم رجبیان با بیان اینکه در باب اعتقادات، حصول معرفت شخصی، موردی و مصداقی است اظهار داشت که اگر چنین باشد، نمی توان به طور مطلق گفت خبر واحد در اعتقادات حجت است بلکه باید گفت در مواردی که برای انسان ظن حاصل شود، خبر واحد حجت است و این همان سخن مرحوم آیت الله خوئی است مبنی بر اینکه در صورتی که ظن حاصل شد، مانعی از اعتقاد بر اساس خبر واحد نیست؛ اما دیگر نمی توان به طور مطلق گفت که خبر واحد در فروعات اعتقادی حجت است، علاوه بر این که تحقق اعتقاد در انسان مبتنی بر معرفت جزمی ولو در حد اطمینان است و اگر چنین معرفتی حاصل شد دیگر نیازی به دلیل حجیت خبر واحد نیست.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده همچنین تصریح کرد: همه متکلمین ایمان را مبتنی بر بینش و معرفت می دانند، حتی از کلمات کسانی که قائل به حجیت خبر واحد در اعتقادات هستند، استفاده می شود که آن ها در اعتقادات، معرفت شخصی را لازم می دانند ولی معتقدند که این معرفت از طریق خبر واحد تامین می شود، در حالی که چنین نیست و خبر واحد لزوما مفید معرفت شخصی نیست.
از سوی دیگر، مقتضای احتیاط در اعتقادات در موارد شک، بر خلاف احکام تکلیفی، اعتقاد نیست، بلکه احتیاط در توقف و اعتقاد اجمالی بما جاء به الرسول (ص) است، چرا که در افعال جوارحی، می توان هنگام شک در وجوب چیزی آن عمل را به رجاء درک واقع و بدون اسناد به دین انجام داد اما در اعتقادات چنین چیزی ممکن نیست؛ زیرا اعتقاد به چیزی بدون اسناد آن به دین ممکن نیست. نتیجه آن که در فروعات اعتقادی هم، مانند اصول اعتقادی، باوری در حد جزم یا حداقل اطمینان لازم است.
ایشان با بیان اینکه اثر شرعی دومی که درباره این روایات ادعا شده است، اسناد به دین است، خاطرنشان کرد: برخی گفته اند، این که بتوانیم مفاد روایات تاریخی و تکوینی را به دین نسبت دهیم اثر شرعی این روایات است اما باید توجه داشت که اسناد به دین اثر شرعی مستقلی نیست که مجوز حجیت تعبدی باشد، بلکه اسناد به دین مساوق حجیت تعبدی در باب احکام تکلیفی است. در باب احکام تکلیفی هنگامی که با اسناد ظنی چیزی را به دین نسبت می دهیم، خود را معذور می دانیم و می گوییم با وجود اینکه به صورت ظنی می توان این مساله را به دین نسبت داد اما در عمل به این خبر معذور هستیم؛ اما در معارف چه اثری بر این اسناد ظنی مترتب است؟ با توجه به این که اسناد قطعی مسلما جایز نیست. علاوه بر این که مراد از اثر شرعی، اثری است که در مخبر عنه صرف نظر از اخبار وجود داشته باشد، نه آن که از ناحیه اخبار پیدا شود.
سرکار خانم رجبیان با بیان اینکه اثر شرعی سومی که ادعا شده است این است که ما می توانیم این اخبار را الگوی عمل قرار داده و نظام های تربیتی و اجتماعی بر اساس آن ها بنا کنیم، اظهار داشت: در صورتی که گزاره های انشایی که از اخبار استفاده می شود، مستند به منطوق یا مفهوم این روایات باشد این روایات فقهی خواهد بود، اما اگر منظور این است که این روایات به ما معرفت و بینش می بخشند که بر اساس آن زندگی خود را برنامه ریزی کرده و تصمیم گیری کنیم، اینها در واقع آثار تکوینی این روایات است و ربطی به حجیت ندارند.
و اگر منظور این است که ملاک های فقهی را از این روایات استخراج کنیم، باید گفت این اخبار ظنی نمی توانند ملاک قطعی برای حکم فقهی به ما بدهند؛ در باب اعتقادات نیز نیاز به معرفت شخصی وجدانی داریم و تعبد برای ما کارساز نیست، ولو این معرفت از طریق تقلید شکل گرفته باشد.
سرکار خانم رجبیان در پایان سیره عقلا را مورد توجه قرار داد و گفت: اینکه گفته شده عقلا هیچ تفاوتی میان اخبار معارفی و اخبار تکلیفی نمی گذارند و هر دو را حجت می دانند، اگر منابع اصولی را مرور کنیم می بینیم که فقها تاکید می کنند سیره روشنی از عقلا وجود ندارد که ثابت کند که عقلاء خبر واحد را در همه موارد معتبر می دانند عقلا در مقام احتجاج و مرافعه خبر واحد را حجت می دانند؛ اما در سایر موارد بسته به اهمیت مطلب و تعلق اغراض شخصی ممکن است به خبر واحد اکتفا کرده و یا این که به آن اکتفا نکنند و تحقیق بیشتری به عمل آورند. از سوی دیگر سیره عقلاء دلیل لبی است و باید به قدر متیقن آن اکتفا کرد.
حجت الاسلام و المسلمین علی‌اکبریان(دام عزه) عضو هیئت علمي پژوهشكده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي نیز در این نشست علمی با بیان اینکه در این تحقیق حجیت خبر واحد در احکام را خیلی مسلم گرفته اید خاطرنشان کرد: در یک تحقیق علمی چیزی که در آن اختلاف وجود دارد را نباید مسلم گرفت..
ایشان با اشاره به اینکه در این تحقیق بارها بیان شده است که معیار حجیت خبر واحد در احکام ظن نوعی است خاطر نشان ساختند که بر اساس برخی مبانی در احکام معیار ظن شخصی است.
ایشان با بیان اینکه اینگونه نیست که اگر در اعتقادات از خبر واحد ظن حاصل شود ظن علت تامه شود و ظن ناشی از خبر واحد تا حجیت نداشته باشد، معتبر نمی شود، اظهار داشت: مثلا اگر این ظن از خواب و استخاره حاصل شد این معیار نیست، اما از خبر واحد خداوند متعال اجازه داده است.
حجت الاسلام و المسلمین علی‌اکبریان(دام عزه) در ادامه افزود: اینکه بگوییم هر آنچه پیامبر اکرم(ص) آورده است را من قبول دارم و فروع اعتقادات را لازم نیست به آن اعتقاد داشته باشیم، آیا حرام است اعتقاد داشته باشم و یا جایز است و اینکه در تحقیق بیان شده اسناد از توابع حجیت است و اثر شرعی مستقلی نیست و در جای دیگر بیان شده که خود حجیت است، باید توضیح داده شود.
ایشان با اشاره به بخشی از تحقیق که بیان شده است قائلین به حجیت خبر واحد در اعتقادات، از این اخبار الگوگیری می کنند و گفته شده این نمی تواند تصحیح کننده حجیت تعبدی اخبار در باب اعتقادات باشد، گفت: آیا این همه آیات قرآن و روایات در باب اعتقادات آمده که ما فقط بگوییم به آنچه رسول اکرم(ص) آورده است، معتقدیم که قطعا این پذیرفتنی نیست.
حجت الاسلام و المسلمین علی‌اکبریان(دام عزه) در پایان با بیان اینکه حجیت در امارات، مبتنی بر مبنای تفکیک میان حکم ظاهری و واقعی است و در حیطه اعمال و احکام شرعی که موضوع آن رفتار بشر است، این ظاهر و واقع قابل تصور است و اگر کسی عدم تصویر ظاهر در مقابل واقع را در معارف که امور اعتقادی همه از این دسته هستند دنبال کند، به حاصلی دست خواهد یافت.
در پایان این نشست علمی برخی از حاضران پرسشهایی را در خصوص حجیت خبر واحد در معارف بیان کرده و سرکار سرکار خانم رجبیان و حجت الاسلام و المسلمین علی اکبریان نیز به این پرسشها پاسخ گفتند.
